Επιστρέφοντας στους κλασικούς

Κώστας Αθανασίου
Πηγή: epohi.gr

Χένρι Τζέιμς
“Έντεκα ιστορίες
και ένας
αποχαιρετισμός”
(μτφ. Κατερίνα Σχινά, εκδ.
Μεταίχμιο, 2017)

Τόμας Χάρντι
“Ο παραστρατημένος εφημέριος και άλλες
ιστορίες”
(μτφ. Γιάννης Κωστόπουλος, εκδ. Καστανιώτη, 2016)


Ο Χένρι Τζέιμς (1843-1916) υπήρξε από τους σημαντικότερους Βορειοαμερικανούς συγγραφείς του 19ου αιώνα. Έγραψε σπουδαία μυθιστορήματα, όπως το Πορτρέτο μιας κυρίας ή τις Βοστονέζες, καθώς και διηγήματα και νουβέλες, μεταξύ των οποίων, φυσικά, το κλασικό Στρίψιμο της βίδας, ενώ ασχολήθηκε συστηματικά και με τη λογοτεχνική κριτική. Ο Τζέιμς, ζώντας (και νιώθοντας) μεταξύ Αγγλίας και ΗΠΑ, συχνά έπλαθε χαρακτήρες που καλούνται να ζήσουν σε κάποιο περιβάλλον διαφορετικό, ξένο ή και εχθρικό μερικές φορές, παίζοντας ταυτόχρονα με τις αντιθέσεις ανάμεσα στον «νέο» και τον «παλιό» κόσμο. Με ρεαλιστική ματιά και με διακριτική ειρωνεία, έθιξε με πολύ διεισδυτικό τρόπο θέματα τολμηρά για την εποχή του, όπως η θέση των γυναικών στην κοινωνία και η μάχη για τη χειραφέτησή τους, η καταπίεση και η εξουσία στις διαπροσωπικές σχέσεις ή η ομοφυλόφιλη επιθυμία, όσο κι αν κάποιες στιγμές παραμένει προφανώς εγκλωβισμένος στον τρόπο που έβλεπε ορισμένα πράγματα η εποχή του.
Ο Τζέιμς άρχισε να γράφει από πολύ νέος. Όσο περνούσαν τα χρόνια, τα ύφος του γινόταν πιο λεπτοδουλεμένο, περίτεχνο, περίπλοκο πολλές φορές, στα όρια του δυσνόητου, ενίοτε. Αυτός ήταν ένας από τους λόγους που το έργο του κατηγορήθηκε  από κάποιους ως ψυχρό και άψυχο. Ξεδιπλώνοντας την αφήγηση από την οπτική γωνία των χαρακτήρων του και χρησιμοποιώντας την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου, επιλέγει πολλές φορές να συνθέσει μια πλοκή πολύ λιτή, τοποθετώντας στο κέντρο τη συνείδηση του ατόμου και ανατέμνοντας την ψυχολογία, τις βαθύτερες σκέψεις των χαρακτήρων του.
Στη συλλογή αυτή περιλαμβάνονται διηγήματα που καλύπτουν όλο το φάσμα της ζωής του Χένρι Τζέιμς, από το πρωτόλειο «Ένα τραγικό λάθος», που είναι το πρώτο διήγημα του Τζέιμς που δημοσιεύθηκε, το 1864, μέχρι τα παραληρηματικά, μερικές φορές, κείμενα που υπαγόρευσε ο Τζέιμς στη γραμματέα του τον Δεκέμβριο του 1915, μετά το εγκεφαλικό που είχε πάθει. Έτσι, αν και άνισα, τα διηγήματα της συλλογής αυτής δίνουν μια αρκετά πλήρη εικόνα της διηγηματογραφίας του Χένρι Τζέιμς, ενώ ανάμεσά τους περιλαμβάνονται κάποια εξαιρετικά δείγματα της γραφής του, όπως το αξεπέραστο «Μπρούκσμιθ», με τον υποδόριο ερωτισμό του, ο οποίος υποφώσκει και στο «Η μέση ηλικία», που ανήκει σε εκείνη την κατηγορία έργων του Τζέιμς με θέμα τη λογοτεχνία, τους συγγραφείς, την ανάγνωση ή τη σχέση της τέχνης με τη ζωή (όπως, για παράδειγμα, και το «Η ιστορία μέσα του»).
Το πρώτο μυθιστόρημα του, γεννημένου το 1840 στην Αγγλία, συγγραφέα Τόμας Χάρντι απορρίφθηκε από πολλούς εκδότες, που φαίνεται πως τρόμαξαν από το πολιτικό του περιεχόμενο. Το βιβλίο αυτό έχει χαθεί για πάντα και μόνο τμήματά του διασώζονται, καθώς φαίνεται πως ο συγγραφέας κατέστρεψε το χειρόγραφό του.
Ο Χάρντι θεωρούσε τον εαυτό του κυρίως ποιητή και σε όλη του τη ζωή έγραφε και εξέδιδε βιβλία ποίησης, αλλά έγινε γνωστός περισσότερο για τα πολύ σημαντικά μυθιστορήματα που έγραψε, όπως το Μακριά από το αγριεμένο πλήθος (όπου για πρώτη φορά εμφανίζεται η φανταστική περιοχή του Ουέσεξ, στην οποία διαδραματίζεται μεγάλο μέρος του έργου του), το Η Τες των Ντ’ Υρμπερβίλ (που όταν εκδόθηκε –αφού βρήκε με δυσκολία εκδότη– επικρίθηκε από τους κριτικούς, καθώς ερχόταν σε σύγκρουση  με τα ήθη της βικτοριανής Αγγλίας), καθώς και το κορυφαίο του, ίσως, Τζουντ ο αφανής (το οποίο κατακρίθηκε ακόμα πιο σφοδρά, λόγω της εικόνας που παρουσίαζε για τον γάμο και τις ερωτικές σχέσεις, γεγονός που, σε συνδυασμό με τη φήμη ότι κάποιος επίσκοπος είχε φτάσει να παραδώσει στην πυρά ένα αντίτυπο, συνέβαλε στην εμπορική αποτυχία του βιβλίου). Και τα τρία αυτά μυθιστορήματα του Χάρντι έχουν μεταφερθεί στον κινηματογράφο, τα δύο  μάλιστα πάνω από μία φορά.
Ο Χάρντι έμεινε μάλλον μακριά από κάποιες νέες λογοτεχνικές αναζητήσεις της εποχής του και η τόλμη του περιεχομένου των βιβλίων του δεν αντικατοπτρίζεται πάντα και στο στιλ του. Στον ρεαλισμό του κυριαρχεί ένα ζοφερό κλίμα, μια απαισιόδοξη, μαύρη ατμόσφαιρα, ενώ πολλές φορές πλάθει τραγικούς χαρακτήρες με προσωπικούς κώδικες ή επιλογές που συχνά έρχονται σε σύγκρουση με τους κοινωνικούς, ηθικούς, θρησκευτικούς κανόνες ή συμβάσεις του περίγυρού τους, στην πορεία τους προς τη δραματική κορύφωση της περιπέτειάς τους.
Τέτοιο παράδειγμα ανθρώπου που έρχεται αντιμέτωπος με θεμελιώδη ηθικά και συνειδησιακά διλήμματα είναι ο βασικός χαρακτήρας στο διήγημα που δίνει τον τίτλο στη συλλογή Ο παραστρατημένος εφημέριος. Εδώ, το γεμάτο διδακτισμό τέλος του διηγήματος (καθώς η γυναίκα που τολμά να πει στον εφημέριο «εσείς διαφωνείτε με την Εκκλησία κι εγώ διαφωνώ με το κράτος, δεν βλέπω γιατί να μην ταιριάξουμε μια χαρά οι δυο μας», λίγο μετά οδηγείται –ηττημένη, όμως, και αφού κάνει πρώτα την αυτοκριτική της– στο χάπι εντ του ηθικά καθαρτήριου γάμου) σχολιάζεται από τον ίδιο τον συγγραφέα στην επανέκδοση του 1912, όπου παραδέχεται πως αυτό το χάπι εντ «ήταν σχεδόν ο κανόνας για τα εγγλέζικα περιοδικά την εποχή που γράφτηκε αυτή η νουβέλα. Τώρα όμως, τριάντα χρόνια αργότερα, δεν θα πείραζε να δοθεί ένα τέλος που θα προτιμούσε περισσότερο ο συγγραφέας του», ο οποίος κάνει την ανατροπή και προτείνει αυτό το διαφορετικό τέλος στο διήγημά του.
Η τολμηρή ματιά του Χάρντι φαίνεται και σε ένα άλλο διήγημα της συλλογής, όπου η ανάγκη την οποία (έχει οδηγηθεί να) νιώθει μια γυναίκα για πάση θυσία αποκατάσταση διά του γάμου περιγράφεται με τη φράση «θέτοντας εαυτόν προς διά βίου ενοικίασιν» (getting life-leased), κάτι το οποίο, βεβαίως, αποτελεί «μια πρωταρχική αρετή που όλες οι καλές μητέρες διδάσκουν»…
Ο Χάρντι πέθανε το 1928, αλλά οι περιπέτειές του συνεχίστηκαν και μετά τον θάνατό του, γι’ αυτές όμως μπορεί εύκολα να μάθει κανείς ρίχνοντας μια ματιά στις βιογραφίες του ή στο διαδίκτυο.