Πάνε να διαγράψουν την ατομική και τη συλλογική μνήμη

 

Λειψά σκαλοπάτια

Ο ΑΦΡΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ ΗΜΕΡΩΝ

Ηρακλής Παπαϊωάννου

Όπως έχει γίνει γνωστό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προωθεί από το 2013 σχέδιο το οποίο επιβάλλει τη διαγραφή ή ανωνυμοποίηση προσωπικών δεδομένων από αρχειακά τεκμήρια. Το σχέδιο, που βάλλει ευθέως κατά της ακεραιότητας των αρχείων, έχει κινητοποιήσει σε πολλές χώρες εκστρατείες στις οποίες πρωτοστατούν αρχειονόμοι, το Διεθνές Συμβούλιο Αρχείων και άλλα επιστημονικά όργανα που αντιτάσσονται στην αλλοίωση των ιστορικών δεδομένων, αναγνωρίζοντας τις αυτονόητες συνέπειες που αυτή θα έχει στην έρευνα, τη διεκδίκηση της ιστορικής αλήθειας, την ενδεχόμενη ανάγκη απόδοσης ευθυνών. Η εξέλιξη αφορά ασφαλώς και τη φωτογραφία, την πλευρά της τουλάχιστον εκείνη που διαθέτει τεκμηριωτική διάσταση. Η φωτογραφία άλλωστε, με το πληθωρικό εύρος εφαρμογών, ξεκίνησε να διασώζεται ως τεκμήριο πολύ πριν αρχίσει να συλλέγεται ως τέχνη. Σήμερα πλέον λειτουργεί σε όλη την Ευρώπη μεγάλος αριθμός κρατικών και ιδιωτικών αρχείων που είναι αμιγώς φωτογραφικά ή φιλοξενούν σχετικά ντοκουμέντα σε συνδυασμό με άλλες ιστορικές πηγές.
Ποια είναι η βαθύτερη σημασία της πολιτικής αυτής, πέρα από το να αδυνατίζει τη μνήμη; Φαντάζει παράξενο σε μια εποχή που η τεχνολογία συνεργεί καίρια στη διάσωση, τη διατήρηση και την προσβασιμότητα τεκμηρίων κάθε λογής, να νομοθετείται η μερική αναίρεση αυτής της πλούσιας δυνατότητας. Ενίοτε, είναι αλήθεια, ανακύπτουν βαθμοί δυσκολίας στην ανοιχτή δημοσιοποίηση κάποιων στοιχείων, από φόβο πρόκλησης φανατισμού ή ανεπιθύμητων ενεργειών. Αυτό επιλύεται ίσως θέτοντας διακριτικά όρια στην ευρεία δημοσιότητα του συγκεκριμένου υλικού: με τη διαβάθμιση δηλαδή πληροφοριών, όχι με την οριστική απάλειψή τους. Για μια τέτοια διαβάθμιση όμως γνωμοδοτούν κανονικά τα επιστημονικά όργανα, όχι η ανενδοίαστα ιδιοτελής πολιτική σκηνή, η οποία μαγειρεύει πιθανότατα την ίδια την απαλλαγή της.
Μήπως λοιπόν, ενώ διανύουμε μια περίοδο έντονων πιέσεων για τη σχετικοποίηση των δικαιωμάτων των πολιτών, ένα τέτοιο νομοθέτημα εξυπηρετεί τη βολική άμβλυνση του παρελθόντος; Δεν είναι αλήθεια ότι αυτός που ελέγχει τη ροή στις δεξαμενές της μνήμης διαμορφώνει τη συλλογική και μέρος της ατομικής ταυτότητας; Καθόλου τυχαία, μάλιστα, η επιλεκτική αυτή λήθη προκρίνεται την ίδια εποχή που προωθείται, όμοια και αντίστροφα, η επιλεκτική μνήμη: η ποινικοποίηση δηλαδή της άρνησης συγκεκριμένων ιστορικών γεγονότων ενώ προβάλλονται ακόμη σθεναρές αντιστάσεις για την επίσημη αναγνώριση άλλων. Πρόκειται για χειρουργικές επεμβάσεις που πλήττουν τη δυνατότητα των πολιτών να αναστοχάζονται ελεύθερα το παρελθόν. Ή διαφορετικά: αν κάποιος σήμερα, παρά τη συντριπτική ισχύ των ντοκουμέντων, δηλώνει αρνητής του Ολοκαυτώματος που συγκλόνισε τον πλανήτη, το ψαλίδισμα ντοκουμέντων μόνο κακό προοιωνίζεται. Έτσι, ενόσω το κοινό παραμένει υπνωτισμένο από τη σαγήνη της οπτικής πληροφορίας, ενόσω καλλιτέχνες κατασκευάζουν ψευδή (φωτογραφικά) ντοκουμέντα ασκώντας κριτική στην απόλυτη βεβαιότητα της πληροφορίας, υπόγεια μεθοδεύεται ο ακρωτηριασμός της, που θα επιτρέπει να επιπλέουν στην επιφάνεια τα ανώδυνα τεκμήρια και να απαλείφονται τεχνηέντως άλλα επώδυνα. Σε μια εποχή που χάρη στην ανεξάρτητη έρευνα και το διαδίκτυο έχει υποχωρήσει η μονομερής, κρατική ιστορική αφήγηση, επινοείται η κοπτορραπτική των πηγών. Σε κάθε περίπτωση όμως και σε κάθε εποχή η αλήθεια, παρότι συχνά επώδυνη, διεκδικείται, δεν χαρίζεται. Κι ένα ντοκουμέντο (γραπτό, εικονογραφικό, οποιουδήποτε είδους) είναι σχεδόν πάντα ένα απόσπασμα, δεν μπορεί να φανερώσει από μόνο του συνολικές αλήθειες. Αποτελεί σκαλοπάτι, όχι ολόκληρη σκάλα. Αν κάποιος το κουτσουρέψει, δεν θα είναι επικίνδυνο να στηρίζεται κανείς σε ένα λειψό σκαλοπάτι; 

Πηγή: ΧΡΟΝΟΣ 20 (12.2014)

Ηρακλής Παπαϊωάννου, βιογραφικό