Οι φυλετικές θεωρίες και η χρήση τους στην Ελλάδα

Σκοτεινές διαδρομές: φυλετισμός και ιδεολογία στην Ελλάδα

Με την ευκαιρία του συμποσίου στο Μουσείο Μπενάκη, 17-18 Ιανουαρίου

(το πρόγραμμα του συμποσίου, στο τέλος του ποστ)

Συνέντευξη της Έφης Αβδελά και του Ευγένιου Ματθιόπουλου

ΠΗΓΗ:Ενθέματα της Αυγής, 12/1/14

 

 Το περιοδικό Τα Ιστορικά ξεκίνησε τη διαδρομή τους το 1983, από τον εκδοτικό οίκο Μέλισσα, με ιδρυτές τον Γιώργο Ραγιά, τον Σπύρο Ι. Ασδραχά, τον Φίλιππο Ηλιού και τον Βασίλη Παναγιωτόπουλο. Πολύ γρήγορα κατοχυρώθηκε ως το έγκυρο περιοδικό που κυριάρχησε στις ελληνικές ιστορικές σπουδές, υπηρετώντας τον αρχικό στόχο του της θεματολογικής και μεθοδολογικής ανανέωσης, καθώς και της διεπιστημονικής προσέγγισης ζητημάτων με έμφαση στη νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία. Σήμερα, το περιοδικό εκδίδεται από τη Μέλισσα και το Μουσείο Μπενάκη (διεύθυνση: Σπύρος Ι. Ασδραχάς, Άγγελος Δεληβορριάς, Βασίλης Παναγιωτόπουλος· γραμματεία σύνταξης: Δημήτρης Αρβανιτάκης, Πόπη Πολέμη).

Τα Ιστορικά γιορτάζουν τα τριάντα τους χρόνια, την επόμενη Παρασκευή και Σάββατο, στο Νέο Μουσείο Μπενάκη (οδός Πειραιώς) με τον καλύτερο τρόπο: με ένα σημαντικό, επιστημονικά αλλά και γενικότερα, συμπόσιο με τίτλο «Προσλήψεις και χρήσεις των φυλετικών θεωριών στην Ελλάδα, 19ος-20ός αιώνας», το οποίο συνδιοργανώνουν με το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Με την ευκαιρία αυτή μιλήσαμε με την Έφη Αβδελά (ιστορικό, Πανεπιστήμιο Κρήτης) και τον Ευγένιο Ματθιόπουλο (ιστορικό της τέχνης, Πανεπιστήμιο Κρήτης), μέλη της επιστημονικής επιτροπής του συμποσίου.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Aφίσα του «Neues Volk», μηνιαίου δελτίου της Υπηρεσίας Ρατσιστικής Πολιτικής του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος, 1938: «60.000 μάρκα κοστίζει στο λαό αυτό το άτομο, που πάσχει από κληρονομικό νόσημα, κατά τη διάρκεια της ζωής του. Συμπατριώτη, μην ξεχνάς, είναι και δικά σου χρήματα».

Το συμπόσιο έχει τίτλο «Προσλήψεις και χρήσεις των φυλετικών θεωριών στην Ελλάδα, 19ος-20ός αιώνας». Τι εννοούμε με τον όρο «φυλετικές θεωρίες»;

Ευγένιος Ματθιόπουλος: Mπορούμε να αποκαλέσουμε «φυλετικές» όσες θεωρίες χρησιμοποιούν ως κεντρική τους έννοια τη φυλή και τις συνακόλουθες διακρίσεις και ιεραρχήσεις, για να μελετήσουν την ύπαρξη και τη δραστηριότητα των ανθρώπων – είτε στο ιστορικό τους βάθος, είτε στην κοινωνική και ανθρωπολογική τους διάσταση. Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου, πολύ γρήγορα, ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, χρησιμοποιείται από παλαιοανθρωπολόγους και ανθρωπολόγους, αλλά και ιστορικούς και αρχαιολόγους, για να ερμηνεύσουν, στο πεδίο του ο καθένας, τα δεδομένα. Και ως εξελικτικός ρατσισμός γίνεται σχήμα, τρόπος ερμηνείας. Η προβολή των βιολογικών διαφορών στις κοινωνικές σχέσεις και την ιστορία συγκροτεί αυτή τη λαθεμένη επιστημονική προσέγγιση, η οποία στη συνέχεια με την ευγονική και το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς κατέληξε σε μια ανείπωτη τραγωδία.

Ο νέγρος, ένα στάδιο μετά τον χιμπατζή. Στην κορυφή της «πυραμίδας», ο αρχαίος Έλλην. Από το «Indigenous Races of the Earth» του Josiah Clark Nott και του George Robins Gliddon (1857).

Και αυτή είναι μια τομή στην ιστορία της έννοιας της φυλής. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως λέει ο Πατ Σίπμαν, η φυλή είναι μια «βρόμικη λέξη». Η ίδρυση της πολυεθνικής UNESCO, το 1945, στηρίζεται στη θεμελιώδη παραδοχή ότι οι άνθρωποι δεν διαχωρίζονται με βάση τη φυλή — και θέλει να το δείξει μέσω του προώθησης της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, της επιστήμης, της ειρήνης κ.ά. Με την ίδρυση ενός πολιτικού θεσμού, δηλαδή, έγινε προσπάθεια να επιλυθεί ένα σύνθετο επιστημονικό ζήτημα και να εξαλειφθούν οι φυλετικές προκαταλήψεις.

Έφη Αβδελά: Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο τίτλος του συμποσίου είναι πρωθύστερος, καθώς βασικό του ζητούμενο είναι να δούμε τι είναι οι φυλετικές θεωρίες και πώς διαμορφώνεται το περιεχόμενό τους στην Ελλάδα μέσα στον χρόνο. Ωστόσο, θέλαμε εξαρχής να εστιάσουμε στις βιολογικές εξηγήσεις του κοινωνικού. Βέβαια, από εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Μια προφανής απάντηση λέει ότι φυλετικές θεωρίες είναι αυτές που κατατάσσουν τους ανθρώπους σε ομοειδείς ιεραρχημένες κατηγορίες, τις «φυλές», με βάση σωματικά, «φυσικά» χαρακτηριστικά, τα οποία υποτίθεται ότι προσδιορίζουν τις πνευματικές και ψυχικές ικανότητες και το επίπεδο του πολιτισμού τους. Μια πιο ευρεία απάντηση θα έλεγε ότι φυλετική είναι κάθε θεωρία που επιχειρεί να εξηγήσει με βιολογικούς όρους την ανθρώπινη διαφορά.

Γρήγορα όμως γίνεται φανερό ότι οι απαντήσεις αυτές είναι εξαιρετικά μερικές, γιατί αφήνουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα. Από πότε μπορούμε να μιλάμε για φυλετισμό; Είναι σύμφυτος με τη νεωτερικότητα; Πώς συνδέεται με τον δαρβινισμό και τις κοινωνικές του εφαρμογές; Εμπλέκει αναγκαστικά τη βιολογία; Ποιες είναι οι σχέσεις του με την ευγονική; Οι ρατσιστικές θεωρίες του ναζισμού ήταν αναπόφευκτη συνέπειά του; Τα ερωτήματα μπορούν να πολλαπλασιαστούν. Σήμερα οι μελετητές μιλούν για «φυλετισμούς» και συμφωνούν ότι οι φυλετικές θεωρίες αναπτύσσονται στον δυτικό κόσμο είναι πολλαπλές και διαφοροποιούνται στο χρόνο. Τον 19ο αιώνα συγκροτούνται στο πεδίο της επιστήμης και στα τέλη του συνδέονται με τον εξελικτισμό και τις θεωρίες της κληρονομικότητας. Αλλά, πάλι, όλα αυτά γενικεύουν ένα εξαιρετικά ρευστό και κυρίως ποικίλο τοπίο. Η αποκήρυξη του επιστημονικού φυλετισμού από την UNESCO μετά τον Πόλεμο δεν έλυσε το ζήτημα. Όπως θα φανεί και στο συμπόσιο, ο φυλετισμός συνέχισε την παρουσία του μέσα και έξω από την επιστήμη με άλλο περίβλημα και κάτω από άλλες λέξεις.

 

Αν εξειδικεύσουμε το θέμα στην Ελλάδα, ποια είναι τα ίχνη των φυλετικών θεωριών στη χώρα μας; Σε ποιες κατευθύνσεις πρέπει να τα αναζητήσουμε και πώς διαπλέκονται με την κυρίαρχη ιδεολογία;

Έ. Αβδελά: Το θέμα είναι τεράστιο και στην ουσία ταυτίζεται με το αντικείμενο του συμποσίου. Από ό,τι δείχνουν τα θέματα των ανακοινώσεων, ανιχνεύεται παντού. Είναι μάλιστα εντυπωσιακό πόσο παρούσες είναι οι φυλετικές θεωρίες τον ελληνικό 19ο και ιδίως τον 20ό αιώνα, καθώς και το πόσο δεν το έχουμε δει έως τώρα, δεν το έχουμε μελετήσει. Στον Μεσοπόλεμο συναντά κανείς αναφορές στη «φυλή» στα πιο αναπάντεχα κείμενα. Η συχνή χρήση του όρου μαρτυρά την επίδραση της γερμανικής εκπαίδευσης στους έλληνες διανοούμενους. Συγχρόνως ο όρος γίνεται κοινός τόπος και το πρόβλημα είναι να προσδιοριστούν τα πολλαπλά νοήματά του. Η ίδια λέξη σημαίνει πολλά πράγματα ταυτόχρονα.

Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι καθόλου δεν εξαφανίζονται οι αναφορές αυτές μετά τον Πόλεμο. Στα δικά μας, η προφανής διαπλοκή είναι με τον εθνικισμό. Η διαπλοκή αυτή γίνεται η επίσημη ιδεολογία για μια μεγάλη περίοδο – και δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί κανείς για τις μορφές που παίρνει σήμερα. Ο φυλετισμός διαπερνά επίσης τη συγκρότηση αρκετών επιστημονικών πειθαρχιών και όπως δείχνουν οι θεματικές του συνεδρίου ανιχνεύεται σε πολλές. Οι εκβολές του στην ελληνική πολιτική έχουν, θεωρώ, ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επειδή δεν φαίνεται ότι αποκτούν ποτέ συνεκτικό περιεχόμενο, δεν γίνονται πολιτική πρακτική· παραμένουν περισσότερο υπόρρητες. Όπως υποδηλώνει και ο τίτλος του συμποσίου, αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να ιχνηλατήσουμε εξίσου τις διαδρομές μέσα από τις οποίες διαδόθηκαν οι φυλετικές θεωρίες στην Ελλάδα όσο και τους εγχώριους μετασχηματισμούς τους, τις προσαρμογές τους στα ελληνικά ζητούμενα. Συνέχεια ανάγνωσης →