«Ποιος ξέρει σε ποίου νεόπλουτου τα χέρια θα ευρεθή

Το χαμένο πορτρέτο του Χαλεπά από τον Γύζη

—επιμέλεια / αρχείο: Γιώργος Ζεβελάκης—

Ξεφυλλίζοντας κάποτε τον Τύπο της εποχής για να δω τι έγραφε τις μέρες που πέθανε ο Νικόλαος Γύζης (1 Μαρτίου 1842 – 4 Ιανουαρίου 1901), μου έκανε εντύπωση ένα δημοσίευμα της καθημερινής εφημερίδας των Αθηνών Σκριπ, στις 25/5/1901.  Λίγους μήνες μετά τον θάνατο του μεγάλου καλλιτέχνη, σε χρονογράφημα της πρώτης σελίδας σχολίαζε την αδιαφορία του επίσημου κράτους για την περισυλλογή των έργων του.
Έγραφε μεταξύ των άλλων: «Εάν είχομεν περισσότερον αίσθημα και βαθύτερα ιδανικά, τα έργα τα οποία αφήκεν εις το εργαστήριόν του ο προ μηνών εν Μονάχω αποθανών Έλλην τεχνίτης, θα είχον αγορασθή παρά της Ελληνικής Κυβερνήσεως και θα εστόλιζον ήδη μίαν ολόκληρον αίθουσαν της Καλλιτεχνικής Πινακοθήκης εις το Πολυτεχνείον. Εάν είχομεν μόνον αίσθημα. Δεν λογαριάζω τόσον το χρήμα. Διότι όσον χρήμα απαιτείται δια την αγοράν των εκλεκτών πινάκων ενός τέκνου της οίος ο Γύζης, δεν λείπει από το πενιχρόν χρηματοκιβώτιον της Ελλάδος. Δεν έγινε τόσον πτωχόν το Ελληνικόν κράτος, ώστε χάριν φειδούς ολίγων εκατοντάδων χιλιάδων δραχμών να δικαιολογήται αφίνον να περιέλθουν εις την κατοχήν ξένων μουσείων ολίγαι εικόνες, αι οποίαι περικλείουν ένα κομμάτι της νεοελληνικής ψυχής αρθείσης εις τους αληθείς ορίζοντας της τέχνης με μίαν έντασιν τιμώσαν το Ελληνικόν όνομα εις μίαν Γερμανίαν».

Το ενδιαφέρον για την τύχη των έργων του Νικολάου Γύζη ή Γκύζη το συνάντησα σε πολλά κατά καιρούς δημοσιεύματα αλλά η επιστολή που επαναφέρω και σχολιάζω εδώ περιέχει μια εντελώς άγνωστη πληροφορία. Αυτή αφορά μια καλλιτεχνική σχέση του κι ένα έργο του. Ο περιπατητής του κέντρου των Αθηνών και κάτοικος Κολωνακίου, Δημ. Αλ. Κασσαβέτης στέλνει, μεσούσης της Κατοχής, στην εφημερίδα Ελεύθερον Βήμα, επιστολή για ένα πίνακα που είδε αναρτημένο προς πώληση στη βιτρίνα καταστήματος της οδού Βουκουρεστίου. Πλησιάζοντας, και πιθανόν ρωτώντας τον πωλητή, διαπίστωσε «ότι επρόκειτο περί μιας προσωπογραφίας του Νικολάου Γκύζη και ο εν αυτή εικονιζόμενος ο Γιαννούλης Χαλεπάς». Εκτός από τα αισθήματα συμπάθειας προς τον κάτοχο του πίνακα, που η ανέχεια εκείνων των ημερών τον ανάγκασε να τον πουλήσει, αγωνιά για την αυριανή τύχη του έργου («ποιος ξέρει σε ποίου νεόπλουτου τα χέρια θα ευρεθή») και εύχεται να διαθέσει ένας δημόσιος φορέας το απαιτούμενο ποσό για να τον αγοράσει.

Σήμερα, 72 χρόνια μετά τη δημοσίευση της επιστολής, το πορτρέτο του Χαλεπά από τον πρεσβύτερο συμπατριώτη του ζωγράφο Γύζη παραμένει άφαντο. Πουθενά δεν έγινε λόγος για την ύπαρξή του. Λαμβάνοντας υπόψη τα βιογραφικά των δύο Τήνιων καλλιτεχνών, η χρονολόγηση του έργου μπορεί να τοποθετηθεί στο διάστημα μεταξύ 1874-1876. Τότε συνέπεσε να βρίσκονται και οι δύο «ξένοι στην ίδια πόλη», στο Μόναχο. Ο Νικόλαος Γύζης είχε έρθει στην Αθήνα αλλά επέστρεψε το 1874 στη γερμανική πόλη που τον αναγνώρισε, όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του, ενώ ο γλύπτης της «Κοιμωμένης» σπούδασε στο Μόναχο τα χρόνια 1873-1876.
Η αξία της χαμένης προσωπογραφίας, έγκειται στο ότι απεικονίζει, και μάλιστα με την τέχνη του Γύζη, τη σχεδόν άγνωστη μορφή του εικοσπεντάχρονου Χαλεπά, ακμαίου και δημιουργικού, πριν από τη μακρόχρονη περιπέτεια της ψυχικής του υγείας.