ΑΡΡΙΑΝΟΣ : ο image maker του Αλέξανδρου

 

Φλάβιος Αρριανός

 

Ο Αρριανός (Lucius Flavius Arrianus), ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ιστορικούς της ύστερης αρχαιότητας (2ος αι. μ.Χ.), είναι ευρύτερα γνωστός για το έργο του «Αλεξάνδρου Ανάβασις», όπου αφηγείται την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Πόσο αξιόπιστος είναι;

✅ Θετικά στοιχεία – Γιατί θεωρείται αξιόπιστος:

1. Πηγές πρώτου επιπέδου: Ο Αρριανός βασίστηκε κυρίως σε χαμένα έργα των Πτολεμαίου του Λάγου (στρατηγός του Αλεξάνδρου και μετέπειτα βασιλιάς της Αιγύπτου) και του Αριστόβουλου (μηχανικός και χρονικογράφος της εκστρατείας), οι οποίοι ήταν αυτόπτες μάρτυρες.

2. Κριτική σκέψη: Δεν δέχεται άκριτα ό,τι βρίσκει. Κρίνει τις πηγές του, συγκρίνει, απορρίπτει υπερβολές. Ήταν εκπαιδευμένος στη φιλοσοφία (μαθητής του Επίκτητου), κάτι που φαίνεται στην ορθολογική του προσέγγιση.

3. Ιστοριογραφική συνέπεια: Το ύφος του είναι καθαρό, το έργο του μεθοδικό και η διάρθρωση λογική. Δεν γράφει μυθιστορηματικά αλλά με σαφήνεια και χωρίς λογοτεχνικές υπερβολές.

4. Ρωμαϊκή παιδεία με ελληνική ρίζα: Ως Ρωμαίος πολίτης ελληνικής καταγωγής, ήξερε πώς να ισορροπήσει μεταξύ της ρωμαϊκής ακρίβειας και της ελληνικής ρητορικής.

---

❌ Περιορισμοί – Γιατί να τον διαβάζουμε με κριτική ματιά:

1. Χρονική απόσταση (400 χρόνια μετά τα γεγονότα): Δεν ήταν σύγχρονος του Αλεξάνδρου. Εξαρτάται από άλλες μαρτυρίες – κάποιες αξιόπιστες, κάποιες αναληθείς ή  παντελώς αναξιόπιστες .

2. Επιλογή πηγών με άκαμπτη προκατάληψη: Αγνοεί σκόπιμα πηγές όπως ο Καλλισθένης, ο Κλείταρχος ή ο Δούρις, θεωρώντας τις «δραματοποιημένες». Έτσι όμως χάνει ενδεχομένως στοιχεία της πιο "ανθρώπινης" ή πολιτικής διάστασης του Αλεξάνδρου.

3. Ιδεολογική και Ηθική μεροληψία υπέρ του Αλεξάνδρου: Θεωρεί τον Αλέξανδρο σχεδόν σαν πρότυπο ηγεμόνα, οπότε φιλτράρει αρκετά  από τα αρνητικά στοιχεία του χαρακτήρα και των πράξεών του,  βλέπουμε δηλαδή πιθανότατα  έναν εξιδανικευμένο  Αλέξανδρο από ό,τι ήταν ο σταρτηλάτης στην πραγματικότητα. Έτσι , καθώς ως ιστορικός  υμνεί τον Αλέξανδρο ως υπόδειγμα στρατηγού και ηγεμόνα, ως άνθρωπος  συχνά παραβλέπει  τα ηθικά του σφάλματα.

4. 
   

---

💡 Τελικά;

Ο Αρριανός είναι ίσως η πιο αξιόπιστη πηγή για τη στρατιωτική εκστρατεία του Αλεξάνδρου.
Όχι επειδή τα ξέρει όλα, αλλά επειδή δουλεύει με κριτικό πνεύμα, καλή μέθοδο και ποιοτικές πηγές.

 

ΔΙΑΒΑΣΕ ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΩΔΕΣ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΠΟΥΔΑΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ

ΑΡΡΙΑΝΟΣ/

Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις/

ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΡΩΤΟΝ /

ΑΡΡ Αναβ 1.0.1-1.1.7

Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις

ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ

[1.0.1] Πτολεμαῖος ὁ Λάγου καὶ Ἀριστόβουλος ὁ Ἀριστοβούλου ὅσα μὲν ταὐτὰ ἄμφω περὶ Ἀλεξάνδρου τοῦ Φιλίππου συνέγραψαν, ταῦτα ἐγὼ ὡς πάντῃ ἀληθῆ ἀναγράφω, ὅσα δὲ οὐ ταὐτά, τούτων τὰ πιστότερα ἐμοὶ φαινόμενα καὶ ἅμα ἀξιαφηγητότερα ἐπιλεξάμενος. [1.0.2] ἄλλοι μὲν δὴ ἄλλα ὑπὲρ Ἀλεξάνδρου ἀνέγραψαν, οὐδ᾽ ἔστιν ὑπὲρ ὅτου πλείονες ἢ ἀξυμφωνότεροι ἐς ἀλλήλους· ἀλλ᾽ ἐμοὶ Πτολεμαῖός τε καὶ Ἀριστόβουλος πιστότεροι ἔδοξαν ἐς τὴν ἀφήγησιν, ὁ μὲν ὅτι συνεστράτευσε βασιλεῖ Ἀλεξάνδρῳ, Ἀριστόβουλος, Πτολεμαῖος δὲ πρὸς τῷ ξυστρατεῦσαι ὅτι καὶ αὐτῷ βασιλεῖ ὄντι αἰσχρότερον ἤ τῳ ἄλλῳ ψεύσασθαι ἦν· ἄμφω δέ, ὅτι τετελευτηκότος ἤδη Ἀλεξάνδρου ξυγγράφουσιν [ὅτε] αὐτοῖς ἥ τε ἀνάγκη καὶ ὁ μισθὸς τοῦ ἄλλως τι ἢ ὡς συνηνέχθη ξυγγράψαι ἀπῆν. [1.0.3] ἔστι δὲ ἃ καὶ πρὸς ἄλλων ξυγγεγραμμένα, ὅτι καὶ αὐτὰ ἀξιαφήγητά τέ μοι ἔδοξε καὶ οὐ πάντῃ ἄπιστα, ὡς λεγόμενα μόνον ὑπὲρ Ἀλεξάνδρου ἀνέγραψα. ὅστις δὲ θαυμάσεται ἀνθ᾽ ὅτου ἐπὶ τοσοῖσδε συγγραφεῦσι καὶ ἐμοὶ ἐπὶ νοῦν ἦλθεν ἥδε ἡ συγγραφή, τά τε ἐκείνων πάντα τις ἀναλεξάμενος καὶ τοῖσδε τοῖς ἡμετέροις ἐντυχὼν οὕτω θαυμαζέτω.[....................................]

Μετάφραση: Θεόδωρος Σαρικάκης

[1.0.1] Στο ιστορικό μου έργο περιέλαβα όσα ο Πτολεμαίος, ο γιος του Λάγου, και ο Αριστόβουλος, ο γιος του Αριστόβουλου, αναφέρουν για τον Αλέξανδρο, τον γιο του Φιλίππου, και συμφωνούν μεταξύ τους, επειδή τα θεώρησα απόλυτα αληθινά· σε όσα όμως σημεία δεν συμφωνούν, διάλεξα εκείνα που μου φάνηκαν περισσότερο αξιόπιστα και συγχρόνως περισσότερο άξια διηγήσεως. [1.0.2] Και άλλοι βέβαια συγγραφείς μάς παρέδωσαν διαφορετικές πληροφορίες για τον Αλέξανδρο και δεν υπάρχει κανένας άλλος άνθρωπος, για τον οποίο να έχουν γραφεί περισσότερα αλλά και πιο αντιφατικά πράγματα. Σε μένα όμως ο Πτολεμαίος και ο Αριστόβουλος φάνηκαν πιο αξιόπιστοι στην αφήγησή τους, γιατί ο ένας, εξεστράτευσε μαζί με τον βασιλιά Αλέξανδρο, ενώ ο Πτολεμαίος εκτός από το ότι πήρε μέρος στην εκστρατεία, επειδή υπήρξε και ο ίδιος βασιλιάς, θα θεωρούσε μεγαλύτερη ντροπή από οποιονδήποτε άλλον να αναφέρει αναληθή πράγματα. Άλλωστε και οι δυο τους έγραψαν το έργο τους μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου και επομένως τίποτα δεν τους υποχρέωνε ούτε και ελπίδα υλικής αμοιβής είχαν να περιγράψουν τα γεγονότα διαφορετικά από ό,τι έγιναν. [1.0.3] Στην ιστορία μου περιέλαβα και μερικές πληροφορίες που πήρα από άλλους συγγραφείς, επειδή τις θεώρησα και αυτές άξιες διηγήσεως και όχι τελείως αναξιόπιστες· πάντως αυτά τα αναφέρω σαν απλή παράδοση για τον Αλέξανδρο. Αν σε κάποιον γεννηθεί η απορία, γιατί μου ήρθε στον νου να γράψω αυτήν εδώ την ιστορία, εφόσον τόσοι πολλοί συγγραφείς έγραψαν για τον Αλέξανδρο, ας εκφράσει την απορία του αυτήν, αφού διαβάσει όλα τα έργα των άλλων και μελετήσει και τη δική μου ιστορία.[...............................................]

ΠΓΗ: https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=74&page=1

ΑΡΡΙΑΝΟΣ/

Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις/

ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΡΩΤΟΝ /

ΑΡΡ Αναβ 1.0.1-1.1.7

*****************

 

Αρριανός, ο image maker του Αλέξανδρου

6–8 λεπτά

---

Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Ινσμπρουκ Τζούλιαν Ντέγκεν μιλάει στο «Νσυν» και την Μαίρη Αδαμοπούλου για το πώς ο ιστορικός και συγγραφέας  του 2ου αι. μ.Χ. διαμόρφωσε μια νέα εικόνα του στρατηλάτη, πριν από τη σχετική εισήγησή του στην Ακαδημία Αθηνών....

Μπορεί μέσα από το έργο του «Αλεξάνδρου Ανάβασις», το οποίο θεωρείται γενικά η πιο αξιόπιστη καταγραφή της ζωής και του έργου του Αλεξάνδρου, ο Έλληνας ιστορικός και συγγραφέας του 2ου αι. μ.Χ. Αρριανός να είχε ως στόχο του να δημιουργήσει μια νέα εικόνα του στρατηλάτη, διαφορετική από εκείνη που πρότειναν άλλοι συγγραφείς, λειτουργώντας ως ένας πρώιμος διαμορφωτής εικόνας ενός σημαίνοντος ιστορικού προσώπου; «ΤΑ ΝΕΑ» συζήτησαν το θέμα με τον επίκουρο καθηγητή στο Τμήμα Αρχαίας Ιστορίας και Αρχαίας Εγγύς Ανατολής του Πανεπιστημίου του Ίνσμπρουκ, Τζούλιαν Ντέγκεν, ο οποίος βρίσκεται στην Αθήνα επί τη ευκαιρία του συνεδρίου που διοργανώνουν το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας της Ακαδημίας Αθηνών, τα τμήματα Φιλολογίας των πανεπιστημίων Αθηνών και Πελοποννήσου και το τμήμα Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Μάρμπουργκ, με θεματικό πυρήνα την πρόσληψη του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη λογοτεχνική και ιστορική παράδοση της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας.

Μπορούμε να πούμε ότι ο Αρριανός προετοίμασε το έδαφος για μια  «σκηνοθετημένη» ιστοριογραφία; 

Αν και ο Αρριανός συνέθεσε ένα έργο καινοτόμο και ιδιόμορφο, ίσως θα διστάζαμε να τον χαρακτηρίσουμε «πρώιμο σχεδιαστή ιστορικών αφηγήσεων». Ως συγγραφέας που συνδέεται με το κίνημα της Δεύτερης Σοφιστικής – ένα ιδιαίτερα επιδραστικό ρεύμα της εποχής του – ακολουθεί τα ίχνη σπουδαίων προγενέστερων συγγραφέων, όπως ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης και, κυρίως, ο Ξενοφών, που ήταν και το πρότυπό του. Παρότι η αφήγησή του βασίζεται σε ορισμένες σταθερές αρχές, αποφεύγει τη χρήση φανταστικών στοιχείων, προσεγγίζοντας τον Αλέξανδρο ως ιστορικό πρόσωπο και όχι ως ήρωα ενός μύθου, προτείνοντας μια νέα ερμηνεία ενός εξαιρετικά δημοφιλούς θέματος της εποχής του: του Αλεξάνδρου και των εκστρατειών του. 

Υποστηρίζετε ότι ο στόχος του Αρριανού ήταν να διαμορφώσει μια νέα εικόνα του Αλέξανδρου, διαφορετική από εκείνη που είχαν αποδώσει οι προγενέστεροι συγγραφείς. Ποια ανάγκη τον ώθησε σε αυτή την κίνηση; 

Στην εποχή του Αρριανού, ο Αλέξανδρος είχε καταστεί ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο πρόσωπο στη ρωμαϊκή λογοτεχνία. Ο Διόδωρος τον συνέκρινε έμμεσα με τον Καίσαρα και τον Αύγουστο. Ο Πομπήιος Τρόγος τον παρουσίαζε ως τύραννο. Ο Κούρτιος Ρούφος ως έναν δραματικό ήρωα που παραδόθηκε στην υπερβολή. Ο Πλούταρχος τον χρησιμοποίησε ως αφορμή για να στοχαστεί πάνω στη δύναμη της θεάς Τύχης στη ζωή των ανθρώπων. Ο Αρριανός, λοιπόν, θεώρησε πως είχε έρθει η στιγμή να διαμορφώσει μια νέα εικόνα του Αλεξάνδρου – μια εικόνα αντάξια του μεγαλείου που του απέδιδαν οι πρώτες πηγές των ελλήνων συγγραφέων που τον συνόδευσαν στην εκστρατεία του και δημιούργησαν την εικόνα ενός πανίσχυρου και ικανού βασιλιά. 

Αυτή η εικόνα τέθηκε υπό αμφισβήτηση στη ρωμαϊκή περίοδο, ιδιαίτερα όταν οι Ρωμαίοι πολεμούσαν διαδοχικά με ελληνιστικούς ηγεμόνες που ισχυρίζονταν ότι ήταν κληρονόμοι του Αλεξάνδρου, και όταν η αυτοκρατορική μοναρχία επιβλήθηκε στη Ρώμη. Για τους Ρωμαίους, ο Αλέξανδρος ήταν πρωτίστως βασιλιάς και μόνο δευτερευόντως κατακτητής. Και ο Αρριανός επιδίωκε ο Αλέξανδρός του να θεωρείται ένας συνδυασμός του «πραγματικού» προσώπου που θα μπορούσε να λειτουργήσει ταυτόχρονα και ως υπόδειγμα αυτοκράτορα για τους Ρωμαίους. 

Θα μπορούσατε να μας δώσετε ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα όπου φαίνεται να υπερβάλλει ή να εξωραΐζει τον Αλέξανδρο, σε σύγκριση με άλλες ιστορικές πηγές;

Ας αναλογιστούμε τη διάβαση της Γεδρωσίας. Πλην του Αρριανού και του Πομπήιου Τρόγου, όλοι οι άλλοι συγγραφείς την παρουσιάζουν ως ένα μοιραίο σφάλμα του Αλεξάνδρου. Ο Κούρτιος Ρούφος, για παράδειγμα, τον κατηγορεί ως απερίσκεπτο ηγεμόνα. Ο Αρριανός, επιλέγοντας σκόπιμα τις πηγές του, παρουσιάζει τον Αλέξανδρο να επιχειρεί μια πρόκληση αντίστοιχη με εκείνη των βασιλέων της Ασίας. Η εικόνα του είναι εκείνη του ηγέτη που νοιάζεται για τους στρατιώτες του. 

Ο Αρριανός δίνει μάλιστα και μια μοναδική εξήγηση για τις τρομερές απώλειες του στρατού: μια βροχή, παρόμοια με μουσώνα, παρέσυρε το στρατόπεδο και τα εφόδια. Καμία άλλη σωζόμενη πηγή δεν προσφέρει τόσο απολογητική ερμηνεία. 

Αφήνει ποτέ ο Αρριανός χώρο για κριτική ή αμφισημία στο έργο του ή είναι ιδεολογικά δεσμευμένος στο όραμά του; 

Αφήνει σαφώς περιθώρια για αμφισημία. Ο Αλέξανδρος, για τον Αρριανό, δεν είναι ένας εξιδανικευμένος μονάρχης, αλλά μάλλον το ιδανικό πρόσωπο για να συζητηθεί η έννοια της εξουσίας. Η «Ανάβασις» δεν είναι εγκώμιο. Σε ένα οριακό σημείο της αφήγησης, όταν ο Αλέξανδρος έχει φτάσει στα βάθη της Ανατολής, ο Αρριανός αρχίζει να τον παρουσιάζει με πιο σύνθετο και αμφιλεγόμενο τρόπο: δεν είναι τέλειος, αγνοεί τα θεϊκά σημάδια και επιδεικνύει κακή συμπεριφορά προς στενούς του φίλους. Αυτή η εικόνα καθιστά τον Αλέξανδρο έναν ιδανικό καθρέφτη για να προειδοποιήσει έναν ρωμαίο αυτοκράτορα. 

Αν δεν υπήρχε ο Αρριανός και το έργο του, ποια θα ήταν σήμερα η εικόνα μας για τον Αλέξανδρο; 

Πολλές λεπτομέρειες για τον Αλέξανδρο πιθανότατα δεν θα μας ήταν γνωστές. Από την άλλη, ορισμένα επεισόδια ίσως να τα κατανοούμε καλύτερα, παρά τα χρονολογικά και γεωγραφικά λάθη του Αρριανού. Το βέβαιο είναι ότι η δημόσια εικόνα του Αλεξάνδρου δεν θα ήταν τόσο θετική όσο είναι σήμερα. 

Θα μπορούσαμε να δούμε τον Αρριανό ως έναν από τους πρώτους που επιχείρησαν να διαμορφώσουν την εικόνα ενός ιστορικού προσώπου, έναν image maker, ελέγχοντας τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται μέσα από την αφήγηση; 

Ναι, όπως κάθε αρχαίος συγγραφέας ιστοριογραφικού έργου, έτσι και η αρχαία ιστοριογραφία δεν είχε στόχο την ουδέτερη καταγραφή γεγονότων. Αντίθετα, επιδίωκε να δημιουργήσει ένα επίπεδο μετα-ανάλυσης που να επιτρέπει συγκρίσεις με την εποχή των αναγνωστών της. Τα ιστοριογραφικά κείμενα έχουν ανάγκη από συμφραζόμενα. Είναι έργο των σύγχρονων ιστορικών να εντάξουν τα αρχαία αυτά έργα τόσο στην εποχή που περιγράφουν όσο και στην εποχή της συγγραφής τους.   

Πηγή: Μ. Αδαμοπούλου, Τα Νέα

*****************