ΑΓΑΠΟΥΜΕ ΤΟ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Λογοτεχνικοί και φιλολογικοί όροι

Γεράσιμος Αν. Μαρκαντωνάτος*

Το Βήμα:  10/03/2013

                               

Από την αρχαία εποχή είναι γνωστό ότι καμία σοβαρή σπουδή ή αξιολόγηση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, σε οποιονδήποτε γνωστικό τομέα, αν προηγουμένως δεν έχει διασαφηνιστεί και κατανοηθεί η σχετική ορολογία: «Αρχή παιδείας η των ονομάτων επίσκεψις» έλεγε ο κυνικός Αντισθένης, σύμφωνα με τον Επίκουρο. Δηλαδή, το πρώτο πράγμα στη μάθηση και στη γνώση είναι η εξέταση, ο προσδιορισμός και η διευκρίνιση των όρων, των λέξεων-«κλειδιών», που πρόκειται να χρησιμοποιήσει κανείς στη μελέτη του. Το ίδιο φυσικά ισχύει και στη σπουδή της λογοτεχνίας στην ερμηνεία και ανάλυση των λογοτεχνικών κειμένων. Η προϋπόθεση αυτή φαίνεται μάλιστα περισσότερο απαραίτητη στον συγκεκριμένο χώρο, δεδομένου ότι σημαντικός αριθμός βασικών όρων εμφανίζει όχι μόνο σημασιολογική ασάφεια ή ρευστότητα, αλλά σε μερικές περιπτώσεις και πλήρη εννοιολογική σύγχυση. Πρώτος ο Αριστοτέλης επινόησε και χρησιμοποίησε στην Ποιητική του - σ' αυτό το μικρό αλλά τόσο σπουδαίο σύγγραμμα, το οποίο δυστυχώς δεν έχει σωθεί ολόκληρο - μερικούς τέτοιους σημαντικούς όρους, που παραμένουν έως σήμερα ακμαίοι και θαλεροί, και έχουν μάλιστα καθιερωθεί στη διεθνή λογοτεχνική κριτική: αμαρτία, αναγνώριση, κάθαρση, μίμηση, περιπέτεια, ποιητική κ.ά. Οι όροι αυτοί έχουν συζητηθεί αμέτρητες φορές από κριτικούς, αισθητικούς και φιλολόγους σε όλον τον κόσμο· αξίζει να αναφερθεί, εν προκειμένω, ότι μόνο για τον όρο κάθαρση, όπως υπογραμμίζει - χαριτολογώντας ίσως - ένας ξένος τεχνοκριτικός, έχει χυθεί τόσο μελάνι όσο έχει χυθεί για την περιώνυμη λέξη filioque του Συμβόλου της χριστιανικής Πίστεως! Για το θέμα αυτό στη νεοελληνική βιβλιογραφία ξεχωριστή θέση κατέχει η εξαιρετική μονογραφία του διακεκριμένου στοχαστή και συγγραφέα Ευάγγελου Παπανούτσου.

Αν ήθελε κανείς να κατατάξει σε κατηγορίες τους λογοτεχνικούς όρους, θα κατέληγε πιθανόν, κατά τη γνώμη μας, στο ακόλουθο σχήμα:

1. Σε μια μεγάλη κατηγορία θα μπορούσε να ενταχτούν οι όροι που αναφέρονται στα ποικίλα λογοτεχνικά γένη και είδη, όπως: έπος, δράμα, λυρική ποίηση, επικολυρική ποίηση, αφήγημα κ.ο.κ.  Ειδικότερα, γένη είναι οι επάλληλοι όροι έπος, δράμα κ.λπ., ενώ είδη οι υπάλληλοι όροι: ηρωικό έπος, διδακτικό έπος, τραγωδία, κωμωδία κ.λπ. Ωστόσο στη σύγχρονη λογοτεχνική κριτική δεν γίνεται δεκτή αυτή η στεγανή διάκριση σε γένη και είδη, με το αιτιολογικό ότι, σε μερικές περιπτώσεις τουλάχιστον, ιδιαίτερα στα νεότερα χρόνια, έχουμε ανάμειξη γενών και ειδών, πράγμα που ακυρώνει κατά τινα τρόπον τον κανόνα της δίπτυχης αυτής διάκρισης.

2. Στη δεύτερη κατηγορία υπάγονται οι όροι που καλύπτουν τα διάφορα λογοτεχνικά κινήματα ή ρεύματα, όπως είναι: κλασικισμός, ρομαντισμός, ρεαλισμός, συμβολισμός κ.λπ. Αξίζει να επισημανθεί ότι τα κινήματα ή ρεύματα αυτά διέπονται από κοινούς κανόνες και αρχές έκφρασης, και συχνά έχουν κοινούς εκπροσώπους. Λόγου χάριν, το λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό κίνημα του ρομαντισμού, που αναπτύσσεται στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, εμφανίζεται ως αντίδραση στον νεοκλασικισμό και γενικότερα στον ορθολογισμό των προηγούμενων αιώνων, και προσδίδει έμφαση στον ρόλο του συναισθήματος, του ρεμβασμού, της φαντασίας κ.λπ., με ιδιαίτερη προτίμηση σε θέματα, όπως: η φύση, η περιπέτεια, ο ηρωισμός, ο έρωτας κ.ά. Διάσημοι εκπρόσωποι του ρομαντισμού στην Ευρώπη είναι ο Ουγκώ, ο Βύρων, σε μερικά έργα του ο Γκαίτε κ.ά. Στην κατηγορία αυτή τέλος μπορεί να υπαχθούν οι διάφορες σχολές ή γενιές, όπως: η Επτανησιακή Σχολή, η Γενιά του '30 κ.λπ.

3. Στην τρίτη κατηγορία εντάσσονται οι όροι που αναφέρονται σε θέματα τεχνικής της λογοτεχνίας (termini technici), όπως είναι: τα μέτρα, τα μετρικά συστήματα, τα στιχουργικά είδη, τα σχήματα λόγου κ.ά. Είναι προφανές ότι οι όροι της κατηγορίας αυτής αφορούν κυρίως στα ποιητικά κείμενα, αν και αρκετοί από αυτούς, όπως των σχημάτων λόγου, αναφέρονται επίσης και σε μερικά είδη της πεζογραφίας.

4. Η τέταρτη κατηγορία περιλαμβάνει κατεξοχήν φιλολογικούς-λογοτεχνικούς όρους, όπως: αμαρτία, αναγνώριση, κάθαρση, ύβρη, διθύραμβος, επίνικος, μίμος, μιμίαμβος, χορικό κ.ά., που προέρχονται κυρίως από την αρχαία κλασική γραμματεία. Εδώ θα μπορούσε να εντάξει κανείς και τους όρους: κοντάκιο, ιδιόμελο, τροπάριο, εξαποστειλάριο, απολυτίκιο κ.ά., που προέρχονται από τη βυζαντινή γραμματεία.

Είναι περιττό να λεχθεί ότι υπάρχουν και αρκετοί άλλοι λογοτεχνικοί όροι, που δεν είναι δυνατό να υπαχθούν σε καμιά από τις παραπάνω κατηγορίες, όπως: λογοτεχνικότητα, σημειωτική, αισθητική κ.ά. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι τα τελευταία χρόνια έχουν εισαχθεί στη νεοελληνική λογοτεχνική κριτική και μερικοί ξένοι όροι, όπως: mise en abyme (Mirror-Text), priamel, verset (των οποίων απ' όσο ξέρουμε δεν έχει βρεθεί ακόμη εύστοχη απόδοση στην ελληνική) κ.ά., που χρησιμοποιούνται συχνά και αυτοί, όπως και άλλοι, στις σύγχρονες λογοτεχνικές θεωρίες, και αποτελούν χρήσιμα εργαλεία στην αποκωδικοποίηση και ερμηνεία των κειμένων. Συστηματική καταγραφή, λεξικογραφική κατάταξη, σχολιασμό και έκδοση των όρων αυτών επιχειρήσαμε προ τριακονταετίας περίπου (Εκδόσεις Gutenberg, 1984), και ακολούθησαν έκτοτε άλλες δύο επανεκδόσεις με διορθώσεις και συμπληρώσεις (1996 και 2008). Φωτογραφική ανατύπωση της τρίτης έκδοσης έγινε από το κυριακάτικο «Βήμα», και δόθηκε ως προσφορά στους αναγνώστες του την 3η Μαρτίου 2013.

*Ο κ. Γεράσιμος Αν. Μαρκαντωνάτος είναι διδάκτωρ Κλασικής Φιλολογίας - συγγραφέας.