Ύβρις , Άτη, Νέμεσις, Τίσις (Με αφορμή ένα αναθηματικό ανάγλυφο του Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών)

 

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

 

Το έκθεμα του μήνα 

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2024

«Ποιος μου κόβει τα όμορφα δέντρα;»

«τίς μοι καλὰ δένδρεα κόπτει;»
(Καλλίμαχος, Ύμνος στη Δήμητρα, 6.41)

Ένα οικολογικό μήνυμα μιας θεάς των Ελλήνων από τον 3ο αι. π.Χ.

Αναθηματικό ανάγλυφο
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ 1333

Προέλευση: Βρέθηκε το 1876 στο Ασκληπιείο της Αθήνας, στη Νότια Κλιτύ της Ακρόπολης.
Διαστάσεις: ύψος 0,73 μ.
Χρονολόγηση: 330-320 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 25

Σε κάποια γλυπτά, όπως στο ανάγλυφό μας, υπάρχουν ενδείξεις του φυσικού τοπίου που περιέβαλλε τα ιερά. Στο κέντρο της παράστασης του αναθηματικού αναγλύφου ΕΑΜ Γ1333 από το Ασκληπιείο της Αθήνας, παριστάνεται ένα ψηλό δέντρο με κομμένα κλαδιά. Η θεά Υγεία αριστερά ακουμπά ράθυμα το χέρι της σ’ αυτό. Πίσω της σώζεται τμήμα της μορφής του καθήμενου Ασκληπιού. Το δεξιό τμήμα του γλυπτού καταλαμβάνει πολυπρόσωπη ομάδα λατρευτών, οι οποίοι προσέρχονται για θυσία. Από δεξιά μια θεραπαινίδα κουβαλά στο κεφάλι κίστη, ένα καλάθι με προσφορές, ακολουθώντας την ομάδα των ανδρών, των γυναικών και των παιδιών της αθηναϊκής οικογένειας. Χαμηλά στο κέντρο της σκηνής, δίπλα στο ιερό δέντρο, ένας μικρός δούλος κρατά στο ένα χέρι κάνιστρο με προσφορές, ενώ με το άλλο οδηγεί ένα κριάρι στο βωμό για τη θυσία.  Πολύ συχνά τα ιερά των θεραπευτών θεών ιδρύονταν σε ειδυλλιακές τοποθεσίες έξω από την πόλη, οι οποίες προσφέρονταν για την αναζωογόνηση του σώματος και της ψυχής.

Τα δέντρα στα αρχαία ελληνικά ιερά  συνέτειναν στη δημιουργία ενός δροσερού περιβάλλοντος που προσφερόταν για πνευματική ενατένιση και προσευχή. Σε πολλές περιπτώσεις όμως, τα δέντρα είχαν συγχρόνως και μυθική υπόσταση. Όπως μας διηγείται ο ποιητής Καλλίμαχος στον Ύμνο του στη Δήμητρα, κάποτε ο Ερυσίχθονας πήγε στο ιερό άλσος της Δήμητρας και προσπάθησε να κόψει μια ψηλή λεύκα αφιερωμένη στη θεά. Η θεά άκουσε το δέντρο που πονούσε, καθώς ο Ερυσίχθων το έκοβε, θύμωσε τρομερά και μεταμφιεσμένη σε ιέρεια έσπευσε να το προστατεύσει. Έπειτα έλαβε πάλι τη θεϊκή της μορφή και τον τιμώρησε με ακόρεστη πείνα και αρρώστια. Ο μύθος ως συνήθως αποκρυσταλλώνει και εκθέτει μια όψη της πραγματικότητας. Έτσι γνωρίζουμε ότι στους ιστορικούς χρόνους, ειδικοί αξιωματούχοι των ιερών φρόντιζαν να μην καταστρέφεται και να μην απειλείται το φυσικό περιβάλλον σε αυτά, ενώ οι παραβάτες πλήρωναν πρόστιμα και διώκονταν.

Εκτός από χώροι λατρείας, τα αρχαία ελληνικά ιερά ήταν προστατευμένα οικοσυστήματα. Πολλές φορές ένα ιερό ιδρυόταν σε θέση φυσικού κάλλους, που θεωρείτο ήδη ιερός τόπος, ενώ στα ιερά άλση γίνονταν φυτεύσεις που συντηρούνταν με ιδιαίτερη φροντίδα εξαιτίας της συμβολικής τους σημασίας. Στο Ναό του Ηφαίστου στην Αθήνα, περιμετρικά του ναού, έχουν ανασκαφεί λάκκοι για φυτεύσεις θάμνων. Σήμερα στους ίδιους εκείνους λάκκους μεγαλώνουν ροδιές και μυρτιές που φυτεύτηκαν μετά τις σύγχρονες ανασκαφές. Στη Νεμέα φυτεύονταν τα ιερά κυπαρίσσια που ήταν αφιερωμένα στο Δία. Μα και τα ίδια τα δέντρα αποτελούσαν αντικείμενο λατρείας (δενδρολατρεία). Τα δέντρα και οι πηγές στα όρια του τεμένους, δηλαδή εντός του περιβόλου των ιερών, θεωρούνταν ιδιοκτησία των θεών και ιεροί νόμοι τα προστάτευαν στο όνομά τους. Κάποιες φορές οι θεοί απεικονίζονται κοντά στα δέντρα τους.  Στην Κω απαγορευόταν η κοπή κυπαρισσιών από το τέμενος του Απόλλωνος Κυπαρισσίου και του Ασκληπιού, με πρόστιμο για τους παραβάτες 1000 δραχμές. Στην Πάρο γνωρίζουμε από επιγραφή ότι τα δέντρα προστατεύονταν από την υλοτόμηση, ενώ αντίστοιχες επιγραφικές πληροφορίες σώζονται σε πολλά αρχαία ελληνικά ιερά. Μέλημα των ιερατείων ήταν επίσης η διατήρηση και ο καλλωπισμός του περιβάλλοντος και η διαχείριση του νερού, ενώ μεγάλες εκτάσεις –  όπως στους Δελφούς –  προστατεύονταν από διάφορες χρήσεις ως ιερές γαίες που ανήκαν σε κάποια θεότητα. Σε πολλά ιερά συντηρούνταν κήποι με φυτά και λουλούδια, όπως τριαντάφυλλα, κρίνοι και βιολέτες. Ο καλλωπισμός και η διαχείριση της φύσης στα ιερά όχι μόνο σκηνογραφούσε συμβολικά τον τόπο, αλλά και όριζε τη λατρευτική δραστηριότητα, προστατεύοντας το φυσικό ή τεχνητό τοπίο. Η οικολογική συνείδηση είναι, λοιπόν, ένα παλιό αίτημα και όχι μόνο μια αναγκαιότητα της σύγχρονης εποχής.

Δρ Αριάδνη Κλωνιζάκη

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Barnett, R., «Sacred groves: sacrifice and order in the landscapes of Ancient Greece», Landscape Journal, 26:2, 2007. University of Wisconsin Press, 152-269.

Dignas, B., «A Day in the Life of a Greek sanctuary», στο Ogden, D. (Επιμ.), Α Companion to Greek Religion, 2007, 163-177.

Dillon, M., «The Ecology of the Greek Sanctuary», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 118 (1997), 113-127.

Girard P. F., «Ex-voto à Esculape trouvés sur la pente méridionale de l’Acropole (pl. VII, VIII, IX)», στο Bulletin de correspondance hellénique, 2, 1878, ΠΙΝ.VII, 71-72.

Leventi, I., 2003. Hygieia in Classical Greek Art (μτφρ. από τα ελληνικά C. Zerner, W. Phelps & P. Schultz), Supplementary, Αρχαιογνωσία, Αθήνα, 181, αρ. R70, πίν.46 με βιβλιογραφία, 52 σημ. 36, 60 σημ.133, 125, 153.

Thompson, D., Griswold N., Garden lore of ancient Athens, Princeton, NJ : American School of Classical Studies at Athens, 1963, 10-11.

Καλτσάς, Ν., 2001. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά. Κατάλογος, Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν, Αρ. 475, 226, με βιβλιογραφία.

 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΣ

Ὕμνοι (6.24-6.65)

[ΟΡΓΗ ΤΗΣ  ΕΚΑΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΒΡΗ ΤΟΥ ΕΡΥΣΙΧΘΟΝΑ]   25όταν για σένα άλσος έφκιαξαν καλό οι Πελασγοί, πυκνόδεντρο, που ανάμεσά του μόλις θα περνούσε βέλος. Πεύκα σε τούτο ήτανε, φτελιές μεγάλες και αγριαπιδιές κι ωραία γλυκόμηλα. Νερό κεχριμπαρένιο ανάβλυζε από τις πηγές. Κι ευφραίνονταν στο χώρο τούτο η θεά, 30όπως και στην Ελευσίνα, στον Τριόπα και στην Έννα. Μα όταν η ευπρέπεια χάθηκεν από τους Τριοπίδες, τότες ο Ερυσίχθονας βουλήθη τα χειρότερα. Είκοσι παίρνοντας βοηθούς και όλους στην ακμή τους, όλους τους γιγαντόκορμους, να ξεπατώσουν αρκετούς ακέρια πόλη, 35μ᾽ αυτά τα δυο τούς όπλισε: πελέκια και αξίνες, και δράμανε μ᾽ αναίδεια στης Δήμητρας το άλσος. Ήταν εκεί και κάποια λεύκα δέντρο μέγα που άγγιζε τα αιθέρια όπου και τέρπονταν τα μεσημέρια οι νύμφες. Κι όπως πρωτοπληγώθηκεν αυτή, πόνου κραυγήν αφήνει και στις άλλες. 40Η Δήμητρα αιστάνθηκε ότι πονάει το ιερό το δέντρο κι είπε οργισμένη: «Ποιός μου κόβει τα καλά δέντρα;» Έλαβε αμέσως της Νικίππης τη μορφή, που ιέρεια οι πολίτες δημόσια την ορίσανε, κι αφού πήρε στα χέρια στεφάνια, παπαρούνες και στον ώμο κρέμασε κλειδί, 45είπε, να μαλακώσει τον κακό κι αναίσχυντο άντρα: «Παιδί μου, που τα δέντρα κόβεις τ᾽ αφιερωμένα στους θεούς, παιδί μου ησύχασε, αγαπημένο τέκνο στους γονείς σου, πάψε, και τους βοηθούς σου απότρεψε μην κι οργιστεί η Δήμητρα η Σεβάσμια, τον ιερό της τόπο που ξεκάνεις». 50Τότες εκείνος αγριοκοιτάζοντας, όπως τον κυνηγό στα Τμάρια όρη αγριοκοιτάζει λιονταρίνα που μόλις ξελεχώνεψε, κι έχει, όπως λένε, βλοσυρό το βλέμμα, «φύγε, της είπε, μη σου μπήξω το μεγάλο μου πελέκι στο κορμί. Μ᾽ αυτά τα ξύλα ωραία θα φκιάσω στέγη του σπιτιού μου, όπου τραπέζια 55πλούσια για τους συντρόφους μου κι ευχάριστα θα παραθέτω». Ετούτα είπε το παιδί και η Νέμεση σημείωσε την ύβρη. Η θεά εξοργίστηκε πολύ, τη θεϊκή μορφή της πάλι παίρνοντας. Τα πόδια της στη γη, μα η κεφαλή της άγγιζε τον Όλυμπο. Κι εκείνοι μισοπεθαμένοι από το φόβο όταν είδανε τη Σεβαστή, 60απότομα αρατίστηκαν, στους δρυς τα χάλκινά τους παρατώντας σύνεργα. Τους άλλους άφησε η θεά να φύγουν, αφού απ᾽ ανάγκη τον ακολουθούσαν, γιατί ήταν υποτακτικοί του, όμως έτσι μίλησε στον ασεβή αρχηγό τους: «Ναι, ναι! τη στέγη φκιάξε σκυλομούρη, όπου τραπέζια θα κάνεις. Θα ᾽ναι αργότερα συχνές οι ευωχίες σου». 65Αυτά είπε εκείνη, όμως βάσανα τρανά στον Ερυσίχθονα μαγείρεψε.

********

ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΓΡΑΦΟΝΤΑΙ ΤΩΡΑ

Χρήστος Μουχάγιερ

 Ύβρις , Άτη,  Νέμεσις, Τίσις(1)

 (Με αφορμή ένα αναθηματικό ανάγλυφο του Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών)

 

Σαν έβγω για  προσκύνημα  στους δρόμους της  πατρίδας

μαζί μου έχω τα   υπογλώσσια , σε κούτες τα   Lexotanil

το βλέμμα πάντα ευθυτενές και δεν  λοξοκοιτάζω

τα φαλακρά βουνά και τα καμένα δάση που περνώ .

*

Τ΄αμέτρητα φωτοβολταϊκά  και τις γεννήτριες τ΄ανέμου 

που κόβουν την ανάσα σου , τρελαίνουν τα πουλιά 

ατάραχος αυτά τα προσπερνώ ,  στα μάτια  παρωπίδες,

στο ράδιο μόνη μου έχω  συντροφιά  τ΄αγαπημένο Τρίτο(2). 

 *

Χαμένος κόπος το κάλεσμα στη Δήμητρα  εκδίκηση να πάρει

και οι  ευχές  να κάψει τους φονιάδες που ρήμαξαν την πλάση της

που έκοψαν τα δέντρα στα βουνά και βάλαν χέρι στα νερά 

ανίσχυροι οι  όρκοι , δεν αγγίζουν τον «ελληνολάτρη» Μασκ .

 *

Εξηγώ: αν   βάλω στο νου να αλλάξω την πορεία  ,  αυτό δε βγάζει σε καλό.

Μια τέτοια αναστροφή είναι  άκρως   επικίνδυνη, μπορεί και για τη φαμελιά μου

τσάμπα θα πάει ο κόπος  και το λάδι (3)  για όραμα  απατηλό και φρούδο ,

για μιαν Ελένη πουκάμισο αδειανό   , το είπε και  ο Ποιητής (4). 

*

Έχουμε μπει στην εποχή της υποταγής ,  θεοί ανάλγητοι  κάνουν τώρα κουμάντο

Αλγόριθμοι , Νοημοσύνη τεχνητή,  Ρομπότ ,  face control  δουλεύουνε γι΄αυτούς

παντού  επιτηρούν στρατοί  και  κάμερες  , τα ντρόουν μάς ελέγχουν από ψηλά

Γι΄αυτό  κοιτάζω τη δουλίτσα μου και βγάζω το σκασμό, ψηφίζω καταλλήλως.

 *

Επιλογή  για μένα τον ευαίσθητο μια ακριβή πανσιόν που αξίζει  τη θυσία,

 σπονδές  να  κάνω  φλέγομαι στους προγονικούς Θεούς   σε μέρη ιστορικά.

Προσκυνητής νοσταλγικός  φτιάχνω το  travel plan  για  ενδόξους χώρους

 σπαράγματα ζωής αλλοτινής, καταφυγές  παυσίλυπες  μακριά από την τύρβη.

*

Τα ερείπια  που επισκέπτομαι   ναοί  υπήρξαν   ομορφιάς, μνήμες παρελθόντος κλέους

όμως δεν είμαι  αφελής   για να πιστεύω  πως  οι ισχυροί  δίνουν ένα σέντσι για αυτά

και ότι   η Δήμητρα  θα εκδικηθεί  τους Ερυσίχθονες που κόβουνε το δέντρο της ζωής  .

 Ύβρις , Άτη,  Νέμεσις και Τίσις:  λεξούλες π΄  αραχνιάζουνε   στ΄αρχαία  τα κιτάπια .

 

 

Θεσσαλονίκη 14/02/2025 , ημέρα του Αγίου  Βαλεντίνου

ΣΥΝΕΙΩΣΕΙΣ 

 

(1) Ο κύκλος της Ύβρεως

α. Ύβρις

• Η ύβρις ήταν η αλαζονική συμπεριφορά, η υπέρβαση των ορίων που έθεταν οι θεοί και οι φυσικοί νόμοι.
• Συχνά συνδεόταν με την υπερβολική περηφάνια (ὑπερηφανία) και την αδικαιολόγητη αυτοπεποίθηση ενός ανθρώπου που νόμιζε ότι μπορούσε να ξεπεράσει τη μοίρα ή τους θεούς.
• Χαρακτηριστικά παραδείγματα ύβρεως είναι ο Οιδίποδας, που αγνόησε τις προφητείες, και ο Περσέας, που υποτίμησε τη θεϊκή τάξη.

β. Άτη

• Η άτη ήταν η τύφλωση του νου που προκαλείται από την ύβρη, οδηγώντας σε λανθασμένες επιλογές.
• Μπορούσε να σταλεί από τους θεούς ως τιμωρία ή να είναι αποτέλεσμα της ίδιας της ανθρώπινης αλαζονείας.
• Στην τραγωδία, η άτη οδηγεί τους ήρωες σε μια καταστροφική απόφαση που επιταχύνει την πτώση τους.

γ. Νέμεσις (νέμεσις)

• Η νέμεσις ήταν η θεϊκή εκδίκηση ή η αποκατάσταση της ισορροπίας.
• Θεωρούνταν ως η απάντηση των θεών απέναντι στην ύβρη και στην άτη.
• Ήταν συνδεδεμένη με τη θεά Νέμεσιν, η οποία τιμωρούσε όσους υπερέβαιναν το μέτρο.

δ. Τίσις 

• Η τίσις ήταν η τελική τιμωρία, η εξόφληση του χρέους που προέκυπτε από την ύβρη.
• Συχνά λάμβανε τη μορφή δραματικής καταστροφής, όπως η πτώση και ο θάνατος του υπερφίαλου ήρωα.
• Ένα παράδειγμα είναι η πτώση του Κρέοντα στην "Αντιγόνη" του Σοφοκλή, όπου, αφού επέδειξε ύβρη και αρνήθηκε να ακούσει τη φωνή της λογικής, χάνει την οικογένειά του.

 (2) «τ΄αγαπημένο Τρίτο»: ενν. το Τρίτο Πρόγραμα της ΕΡΤ, που παίζει επί πολλές ώρες κλασική μουσική.

(3) «Oleum et operam perdidi»: Η φράση είναι από ένα κεφάλαιο του σχολικού βιβλίου των Λατινικών.
Κάποιος α προσπαθούσε να μάθει το κοράκι του να λέει «Χαίρε  , Καίσαρα». Αλλά αυτό πεισματικά κράταγε το στόμα του κλειστό. Τότε ο ίδιος αναφωνούσε απογοητευμένος  «Έχασα το λάδι (που έκαψα στο το λυχνάρι) και τον κόπο (που κατέβαλα) ». Κάποια μέρα  ο Καίσαρας πήγε σπίτι του χωρίς να τον χαιρετίσει το πουλί, αλλά φεύγοντας άκουσε το πουλί να λέει την ίδια φράση : «Oleum et operam perdidi».  

(4)[.....]«πως τόσος πόνος τόση ζωή πήγαν στην άβυσσο για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη.». Γιώργου Σεφέρη, «Ελένη» Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ΄.

* 

Η Δικαιοσύνη (στα αριστερά) και η θεϊκή εκδίκηση (Νέμεσις, δεξιά)  καταδιώκουν έναν δολοφόνο, σε ένα πίνακα του Pierre-Paul Prud'hon, 1808