Η Παλαιστίνη και τα κοινά ή ο Μαρξ και η musha’a. 
Palestine and the Commons: Or, Marx and the Musha'a
Του Peter Linebaugh
alterthess.gr
Πηγή πρωτοτύπου: counterpunch.org, Μετάφραση: Σωκράτης Παπάζογλου
Το 1958 ο υποδιευθυντής του Γυμνασίου του Καράτσι (Πακιστάν), το οποίο ιδρύθηκε το 1848 από την Εκκλησία της Αγγλίας, διάβαζε από τη Βίβλο στην πρωινή συγκέντρωση. Το ανάγνωσμα από τις Πράξεις των Αποστόλων 17:23 αναφερόταν στη δήλωση του Απόστολου Παύλου όταν είδε στην Αθήνα το μνημείο για έναν άγνωστο Θεό. «Αυτόν που εσείς λατρεύετε χωρίς να τον γνωρίζετε, αυτόν εγώ τώρα σας αναγγέλλω». Και σε αυτό το σημείο εγώ, δεκαεπτά ετών τότε, φώναξα την απάντηση για να την ακούσουν όλοι: «Τον κομμουνισμό».
Ως παιδί τόσο της βρετανικής όσο και της αμερικανικής αυτοκρατορίας είχα καταλήξει σε αυτή την επαναστατική θέση δύο χρόνια νωρίτερα, στο Στρατιωτικό Γυμνάσιο της Φρανκφούρτης. Με βάση το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, που μελετούσα στη βιβλιοθήκη της Λέσχης Αξιωματικών στο κτίριο της I.G. Farben, ήμουν σε θέση να απαντήσω σε αυτό το αρχαίο ζήτημα που τέθηκε στην αθηναϊκή αγορά από έναν άνδρα από την Παλαιστίνη.
Δεν προσεγγίζω τους πολέμους στην Παλαιστίνη ως ειδικός της αραβικής ή της εβραϊκής γλώσσας, ούτε και ως γνώστης άλλων μορφών ζωής στην περιοχή — της ελιάς, της αμυγδαλιάς, της συκιάς, των εσπεριδοειδών, των προβάτων, του βαμβακιού, ή δημητριακών όπως το σιτάρι. Μιλάω ως μελετητής και παντοτινός θαυμαστής των ριζοσπαστικών, καταργητικών (abolitionist) και αντινομικών (antinomian) παραδόσεων: του Ιησού και των προφητών, του Karl Marx, του Gerard Winstanley, του Thomas Spence, του Olaudah Equiano, των IWW, του Frederick Douglass, του Shunryu Suzuki, της Elizabeth Poole, της Ann Setter, του Ivan Illich, του Malcolm X, του William Blake, της Silvia Federici, του E.P. Thompson, του Robin Kelley, του Manuel Yang, της Michaela Brennan, των συλλογικοτήτων Midnight Notes, CounterPunch και Retort· και έπειτα ασχολήθηκα ως ιστορικός με όλες αυτές τις παραδόσεις, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα κοινά. Όπως είπαμε ο Marcus Rediker κι εγώ στην εισαγωγή της αραβικής μετάφρασης του βιβλίου μας Many-Headed Hydra, ο Ηρόδοτος, «ο παππούς της Ιστορίας», εξήγησε ότι η Παλαιστίνη βρισκόταν μεταξύ της Φοινίκης και της Αιγύπτου.
Όμως ο Παύλος δεν επισκέφθηκε μόνο την Αθήνα, την πατρίδα της φιλοσοφίας (philia = αγάπη, Sophia = θεά της σοφίας), αλλά βρέθηκε και σε συναθροίσεις όπου «τα είχαν όλα κοινά» (Πράξεις 4:32). Το Ιωβηλαίο ήταν κάτι ακόμα που καταλάβαινα από τη Βίβλο, γιατί μου αρέσουν οι αρχές του: επιστροφή της γης, ελευθερία τώρα, όχι εργασία, απαλλαγή από τα χρέη και ανάπαυση της σεβαστής μητέρας Γης. Όλα αυτά μου φαίνονται ένας ωραίος συνδυασμός επανάστασης και χαλάρωσης. Ο Παύλος, που ακολούθησε τον Ιησού, διώχθηκε από τη γενέτειρά του και παραλίγο να δολοφονηθεί επειδή διακήρυξε την έλευση του ιωβηλαίου τώρα. Μίλησε για ανάπαυση και συγχώρεση. Μόνο τα κοινά μπορεί να αποτελέσουν την οικονομική βάση αυτού του πράγματος. Και ο αγώνας στην Παλαιστίνη μάς βοηθάει να το διαπιστώσουμε.
Πιστεύω ότι η musha’a (καλλιεργήσιμες εκτάσεις που ανήκουν στην κοινότητα), όπως και παρόμοιες πρακτικές οπουδήποτε αλλού στον κόσμο, μπορούν να μας βοηθήσουν να κάνουμε πραγματικότητα έναν κόσμο βασισμένο σε δίκαιους όρους αμοιβαιότητας — ονομάστε τον όπως συνηθίζετε: αληθινό κομμουνισμό, συνεργατική αυτοδιαχείριση, κοινά. Η σύγχρονη σκέψη για τα κοινά γεννήθηκε από τους αγώνες ενάντια στις νέες περιφράξεις της νεοφιλελεύθερης εποχής και εμπνεύστηκε από τις πρακτικές των κοινών που εφαρμόζονται στις αυτόνομες ζαπατιστικές κοινότητες στην Τσιάπας και από την υπεράσπισή τους του εχίδο. Τα κοινά γίνονται πλέον αντιληπτά ως μια βασική εννοιολογική τομή στον προσανατολισμό των οραμάτων και των δρόμων προς ένα μετακαπιταλιστικό μέλλον. Τα κοινά σηματοδοτούν επίσης τη ριζοσπαστική διέξοδο από τις παραλυτικές αποτυχίες και κληρονομιές των μοντερνιστικών κρατικών σοσιαλισμών.1
Πρέπει να γράψω για τη musha’a, μια μορφή κατοχής και χρήσης της γης ή κοινών στην Παλαιστίνη, την οποία οι Οθωμανοί, οι Βρετανοί και οι Ισραηλινοί προσπάθησαν να καταστρέψουν. Περιλαμβάνει συλλογική ιδιοκτησία, συνεργατική εργασία και περιοδική αναδιανομή. Αρχές που συναντώνται επίσης στην αρχαιότερη διακήρυξη της διαγραφής χρεών, της απελευθέρωσης από τη δουλεία και της αποκατάστασης του δικαιώματος κατοχής και χρήσης της γης, και οι οποίες υιοθετήθηκαν, εκτός από το ιωβηλαίο, από τον Ενμέτενα, έναν ηγεμόνα του Λαγκάς, γύρω στο 2400 π.Χ. και εξελίχθηκαν σε γενική παροχή αμνηστίας.2 Η musha’a ήταν ένας θεσμός άμυνας απέναντι στο φόβο της φορολόγησης και της στρατολόγησης από τις οθωμανικές αρχές.
Η πλανητική σημασία της Παλαιστίνης είναι τριπλή: πρώτον, αφορά τη γεωγραφική της θέση στη συμβολή τριών ηπείρων, της Ασίας, της Αφρικής και της Ευρώπης, και στις μεταξύ τους θάλασσες. Δεύτερον, αφορά τα προϊόντα της γης της, όπως και του υπεδάφους της (δημητριακά, ορυκτά, πετρέλαιο και φυσικό αέριο). Και τρίτον, αφορά τη σημασία της Παλαιστίνης σε σχέση με τον Χριστιανισμό, το Ισλάμ και τον Ιουδαϊσμό. Τρεις μεγάλες θρησκείες, τρεις μεγάλες ήπειροι, και πρωτότυπες μέθοδοι στην καλλιέργεια της γης, στις εξορύξεις από τη γη και στις γεωτρήσεις, που δημιούργησαν τρόπους παραγωγής από την «εύφορη ημισέληνο» μέχρι σήμερα, με το πετρέλαιο και τις τρομερές αναταράξεις που επιφέρει σε πλανητικό επίπεδο. Ο αγώνας για την απελευθέρωση της Παλαιστίνης έχει γεωγραφικό εύρος και ιστορικό βάθος, γεγονός που εξηγεί γιατί θεωρείται «η ψυχή της ψυχής όλων των αγώνων μας». Έχει αφυπνίσει όλο τον κόσμο.
Για να γνωρίσουμε περαιτέρω το θέμα, αν και με κίνδυνο να περάσουμε από το σύγχρονο μεγαλείο στο γελοίο παρελθόν, ας δούμε μια αναφορά που παρουσιάστηκε στις 20 Ιανουαρίου 1890, στο Ινστιτούτο Βικτώρια (Victoria Institute) του Λονδίνου, από τον δόκτορα James Reid. Εξηγεί πώς στη νότια Παλαιστίνη το καλλιεργήσιμο έδαφος κατανεμήθηκε με κλήρο:
Τα άτομα που προτίθενται να καλλιεργήσουν τη γη χωρίζονται σε ομάδες, και στον αρχηγό κάθε ομάδας κληρώνεται ένα τμήμα γης ανάλογο με τον αριθμό των ατόμων της ομάδας του. Κάθε τμήμα αποτελείται από εδάφη διαφορετικής γονιμότητας και ποιότητας. Αυτά τα τμήματα στη συνέχεια υποδιαιρούνται, μετρώντας τα με μια βουκέντρα ή με ένα σκοινί που ονομάζεται habaleh, το αντίστοιχο του σκοινιού μέτρησης που αναφέρεται στη Βίβλο. Οι αγρότες, στις περιοχές που έχουν αυτό το έθιμο, προτιμούν αυτή τη μέθοδο της κομμουνιστικής μοιρασιάς παρά το δικαίωμα της εσαεί κατοχής γης (fee simple).3
Το «δικαίωμα της εσαεί κατοχής γης» είναι μια φεουδαρχική έκφραση, ένας αγγλικός νομικός όρος για την ατομική ιδιοκτησία: μπορείτε να τη χρησιμοποιήσετε ή να την κακομεταχειριστείτε, μπορείτε να την κληροδοτήσετε, μπορείτε να την μεταβιβάσετε, μπορείτε να την πουλήσετε και πάνω απ’ όλα μπορείτε να αποκλείσετε τους άλλους από αυτήν.4 Το ρωμαϊκό δίκαιο αναφέρεται σε fructus, abusus και usus, σε καρπούς, καταχρήσεις και χρήσεις. Η ιδέα της ατομικής, αποκλειστικής ιδιοκτησίας της γης είναι, σύμφωνα με τον ιστορικό Andro Linklater στο βιβλίο του Owning the Earth, «η πιο καταστροφική και δημιουργική δύναμη στη γραπτή ιστορία».5
Το Ταμείο Εξερεύνησης της Παλαιστίνης (Palestine Exploration Fund) ιδρύθηκε το 1865 και πραγματοποίησε έρευνες και εθνογραφικές μελέτες στην οθωμανική Παλαιστίνη. Ήταν ένας οργανισμός της Εκκλησίας της Αγγλίας που χρηματοδοτούσε αρχαιολόγους και κληρικούς. «Προτιθέμεθα να εφαρμόσουμε τους κανόνες της επιστήμης», δήλωσε ο Αρχιεπίσκοπος του Γιορκ στο Αβαείο του Ουέστμινστερ κατά την ίδρυσή του, «στην έρευνα των γεγονότων που αφορούν τους Αγίους Τόπους». Το Τριμηνιαίο Δελτίο του Ταμείου Εξερεύνησης της Παλαιστίνης τον Απρίλιο του 1891 περιλαμβάνει τα παρακάτω στη μελέτη του για τη γαιοκτησία και τη γεωργία στην Παλαιστίνη:
στη Νότια Παλαιστίνη και σε μερικές άλλες περιοχές, η γη κατέχεται από κοινού από όλους τους κατοίκους ενός χωριού και κατανέμεται σε καθορισμένες χρονικές περιόδους στους μεμονωμένους καλλιεργητές, ανάλογα με την ικανότητά τους να καλλιεργούν, με μέτρο τον αριθμό και τη δύναμη των βοοειδών που χρησιμοποιούνται για το όργωμα. Αυτά τα εδάφη είναι γνωστά ως musha’a.
Το 1865, εκτός από την ίδρυση του Ταμείου Εξερεύνησης της Παλαιστίνης, ευαγγελιστές χριστιανοί στην Αγγλία δημιούργησαν το Ινστιτούτο Βικτώρια για να υπερασπιστούν «τις μεγάλες αλήθειες που αποκαλύπτονται στην Αγία Γραφή… έναντι της κακώς λεγόμενης επιστήμης». Οι ηγέτες του ήταν χριστιανοί σιωνιστές. Τα κοινά και ο κομμουνισμός συνδέονταν εύκολα στο μυαλό της Εκκλησίας της Αγγλίας. Σε αντίθεση με το ιωβηλαίο και άλλα ιερά κείμενα της Βίβλου, το 38ο από τα 39 Άρθρα της Θρησκείας της αναφέρει ξεκάθαρα: «Τα πλούτη και τα αγαθά των χριστιανών δεν είναι κοινά, όσον αφορά το δικαίωμα, τον τίτλο και την κατοχή τους…». Ας το εξετάσουμε αυτό πιο προσεκτικά, λαμβάνοντας υπόψη τη musha’a και τον κομμουνισμό.
Όπως και η κοινή χρήση των βοσκοτόπων από τους Βεδουίνους, η musha’a ήταν μια άλλη εκδοχή των κοινών γαιών, που αφορούσε τις γεωργικές καλλιέργειες των χωριών. Η γη ανήκε συλλογικά στο χωριό, και τα μεμονωμένα μέλη του κατείχαν μερίδια (ahsahm) στα δικαιώματα χρήσης της. Αυτά περιλάμβαναν το δικαίωμα στη σπορά, στο όργωμα, στην καλλιέργεια, στη συγκομιδή. Το αλώνι, όπως και η γη, ήταν κοινό κτήμα. Επίσης, η musha’a επέτρεπε την εξίσωση και την αναδιανομή των ahsahm σε διάφορες οικογενειακές ομάδες ανά διαστήματα ενός έως πέντε ετών. Τα δικαιώματα αυτά μπορούσαν να κληρονομηθούν και καθορίζονταν από τις επιθυμίες και τις ανάγκες των καλλιεργητών.
Τι εννοούσε ο Τζέιμς Ριντ όταν μιλούσε για «κομμουνιστική μοιρασιά» σε αντίθεση με το δικαίωμα της εσαεί κατοχής γης; Το φάντασμα του κομμουνισμού δεν στοιχειώνει μόνο την Ευρώπη, όπως έγραψαν ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ένγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848), αλλά και την Παλαιστίνη, λέει ο δόκτωρ Ριντ στο Ινστιτούτο Βικτώρια. «Υπό αυτή την έννοια, η θεωρία των κομμουνιστών μπορεί να συνοψιστεί σε μία και μόνη πρόταση: Κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας». Σε ποια έννοια αναφέρονταν ο Μαρξ και ο Ένγκελς; Εννοούν την αξιοποίηση της ιδιοκτησίας ως μέσου εκμετάλλευσης άλλων, ως κεφαλαίου με άλλα λόγια. Ο Μαρξ ανέπτυξε περαιτέρω την αντίληψή του για τον κομμουνισμό χρόνια αργότερα, το 1891, όταν εκδόθηκε η Κριτική του προγράμματος της Γκότα, την ίδια χρονιά που ο Τζέιμς Ριντ διάβασε την εργασία του στους βικτωριανούς μελετητές της αυτοκρατορίας. Εδώ επανέλαβε έναν ορισμό κοινό μεταξύ των επαναστατών του 1848, ο οποίος προήλθε από τον Gracchus Babeuf κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης:6 «Από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του». Η αρχή ισχύει για τη musha’a, όπου οι ικανότητες και οι ανάγκες αποφασίζονται συλλογικά. Ο κομμουνισμός και τα κοινά αρχίζουν να συμπίπτουν.
Η musha’a εξελίχθηκε επί τετρακόσια χρόνια υπό την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία κατείχε για φορολογικούς λόγους τις γαίες μιρί.7 Η musha’a προέκυψε στα χωριά, και όχι σε κρατικό επίπεδο, ως ένα σύστημα συλλογικής κατοχής και χρήσης της γης από τους καλλιεργητές που αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού. Οι προσπάθειες επιβολής της ατομικής ιδιοκτησίας από την οθωμανική μεταρρύθμιση, ή τη Βρετανική Εντολή, ή τη σιωνιστική κατοχή συνάντησαν την αποφασιστική και επίμονη αντίσταση από «τα χωριά σε ολόκληρη την Παλαιστίνη όπου επικρατούσε η εξισωτική ως προς τη χρήση της γης musha’a». «Δεν υπήρχε ανάγκη για αγροτική μεταρρύθμιση, η οποία αποδείχθηκε μόνο καταστροφική για την οικονομία των φελάχων. Εκμηδένισε τα πλεονεκτήματα που ενυπήρχαν στο σύστημα και διευκόλυνε απροσδόκητα τη μεταβίβαση γης από τους Άραβες στους Εβραίους».8
Ο Samuel Bergheim περιέγραψε τη musha’a στο Ταμείο Εξερεύνησης της Παλαιστίνης. Γόνος μιας οικογένειας Ευρωπαίων τραπεζιτών, ο Μπέργκχαϊμ αγόρασε κτήματα στην Παλαιστίνη με τίτλους ιδιοκτησίας αναγνωρισμένους από τους Οθωμανούς:
Όταν ο αδελφός μου και εγώ αγοράσαμε τη γη ενός χωριού από τους κατοίκους του πριν από μερικά χρόνια, οι τουρκικές αρχές μάς αναγνώρισαν ως δικαιούχους και μας έδωσαν τίτλους ιδιοκτησίας, σύμφωνα με έναν νόμο περί πλήρους και αποκλειστικής κυριότητας που είχε περάσει ο εκλιπών σουλτάνος πριν από είκοσι περίπου χρόνια. Δεν συνέβη όμως το ίδιο [με] τους κατοίκους του χωριού, διότι όταν ήρθαμε να μοιράσουμε τη γη σε χωράφια για καλλιέργεια, οι χωρικοί διαμαρτυρήθηκαν και αρνήθηκαν να δεχτούν τη νέα κατάσταση. Θα ήθελαν να έχουν τη γη μόνο με musha’a.9
Η οικογένεια Μπέργκχαϊμ αγόρασε τη γη το 1872· το 1885 ο Πίτερ Μπέργκχαϊμ δολοφονήθηκε. Το Γκέζερ ήταν επίσης ο τόπος μιας από τις πρώτες συγκρούσεις της αποικιοκρατίας των εποίκων (το κτήμα των Μπέργκχαϊμ) και της αντίστασης των αγροτών στην επιβολή του κώδικα ιδιωτικοποίησης της γης του 1858, με τον οποίο υπονομευόταν το κοινοτικό σύστημα της musha’a. Η δολοφονία του Πίτερ Μπέργκχαϊμ —τραπεζίτη, εποίκου και ερασιτέχνη αρχαιολόγου— από τους αγρότες του Άμπου Σούσα υπογραμμίζει τη δυναμική σχέση μεταξύ της αρχαιολογίας, του πρώιμου ευρωπαϊκού γεωργικού εποικισμού και της αποστέρησης της γης από τους αγρότες.
Η Noura Alkhalili εξηγεί ότι η musha’a ήταν «κάποτε η κυρίαρχη λεβαντίνικη κουλτούρα των κοινών γαιών».10 Περιγράφει τον βασικό τρόπο με τον οποίο η musha’a του χωριού, που αφορούσε κυρίως τα αγροτικά κοινά, μεταμορφώθηκε στα αστικά περιβάλλοντα εξαιτίας της βίας της χαρτογράφησης, των τίτλων ιδιοκτησίας, της αγοράς και της πώλησης, που έστειλε τους ανθρώπους σε πόλεις και καταυλισμούς μετά την εκδίωξή τους από τη γη. Η μετάβαση ήταν καταστροφική: οι φελάχοι έγιναν πρόσφυγες και οι πρόσφυγες έγιναν προλετάριοι. Η διαδικασία υποβοηθήθηκε από τις συμφωνίες του Όσλο του 1993 και του 1995, οι οποίες βασίστηκαν στις σχέσεις ατομικής ιδιοκτησίας και αγοράς του νεοφιλελευθερισμού και στη νεοφιλελεύθερη θεωρία της «οικονομικής ανάπτυξης». Στην Παλαιστίνη, σε αντίθεση με την Αγγλία, ήταν κάτι περισσότερο από φράχτες και περιφράξεις — περιλάμβανε επίσης το τείχος δέκα μέτρων ύψους στη Δυτική Όχθη, που χτίστηκε μεταξύ 2005 και 2008 μετά τη δεύτερη Ιντιφάντα.[.....................................]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου