αβγ (ανάγνωση, βιβλίο, γραφή)

Γιώργος Χουλιάρας*

Από την επικείμενη έκδοση ΒΙΒΛΙΟ: ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ (fairead.net, Δεκ. 2015)

Η ανάγνωση ενός βιβλίου μπορεί να προκαλέσει έκρηξη στο μυαλό, ένα είδος σκιώδους δράσης που διαρκεί τουλάχιστον πέντε ημέρες. «Βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις ενός μυθιστορήματος στη συνδεσιμότητα στον εγκέφαλο» ήταν ο τίτλος σχετικής έρευνας στο Πανεπιστήμιο Έμορι, που δημοσιεύτηκε το 2013. «Οι ιστορίες δίνουν σχήμα στη ζωή μας», δήλωσε ο επικεφαλής της έρευνας και διευθυντής του Κέντρου Νευροπολιτικής του αμερικανικού πανεπιστημίου Γκρέγκορι Μπερνς, που συνέχισε λέγοντας «Θέλουμε να καταλάβουμε πώς οι ιστορίες μπαίνουν στον εγκέφαλό σου και τι του κάνουν».
Η αυξημένη συνδεσιμότητα ή υπερδραστηριοποίηση νευρώνων διαπιστώθηκε με τη μέθοδο της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας, που είχε χρησιμοποιηθεί και σε προηγούμενες έρευνες που επικεντρώθηκαν στην ανάγνωση διηγημάτων όμως. Και οι 21 φοιτητές που συμμετείχαν για 19 συνεχόμενες ημέρες στο πείραμα διάβασαν σε προσμετρημένες συνέχειες το ίδιο μυθιστόρημα, ένα ιστορικό θρίλερ του Ρόμπερτ Χάρις, με θέμα την έκρηξη του ηφαιστείου που κατέστρεψε την Πομπηία. Ο πρωταγωνιστής, βλέποντας περίεργα φαινόμενα γύρω από τον Βεζούβιο, προσπαθεί να σώσει τη γυναίκα που αγαπά, ενώ στην πόλη κανείς δεν αναγνωρίζει τα σημεία του επερχόμενου τέλους. (Μπορούμε ίσως να φανταστούμε επανέκδοση του μυθιστορήματος με μια ταινία που θα γράφει: «ένα βιβλίο που προκαλεί έκρηξη ηφαιστείου στο κεφάλι σας».)
Η αναγνώριση σημείων ή συμβόλων (γραφής) –φωνητικών, ιδεογραμματικών ή εικονογραμματικών, χωρίς να ξεχάσουμε τη μουσική σημειογραφία, το σύστημα κινησιογραφίας του Λάμπαν ή τον κώδικα Μπράιγ– αποτελεί προϋπόθεση της ανάγνωσης, που δεν περιορίζεται στην αποκρυπτογράφησή τους, ωστόσο, αλλά διαπλέκει παράλληλες ιστορίες, γιατί κάθε αναγνώστης μπορεί να θυμάται διαφορετικά ένα λεξικό που διάβασε από το (ίδιο;) λεξικό που ίσως έχει ξεχάσει ο συγγραφέας. Η γραφή είναι μια επανάσταση που χωρίζει την προϊστορία από την ιστορία, η οποία προϋποθέτει ακριβώς γραπτές πηγές. Η γραφή ασφαλίζει τον λόγο ως κοινή κληρονομιά. Γράφουμε για να διαβάσουμε αργότερα. Η γραφή δημιουργεί αναγνώστες, χωρίς τους οποίους είναι αμφίβολο αν υφίσταται γραφή.
Δύο χρόνια νωρίτερα, όχι από την έκρηξη του Βεζούβιου, που στοίχισε τη ζωή του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, αλλά από το πείραμα της ηφαιστειογενούς δράσης της ανάγνωσης, ένα άλλο νευροβιολογικό πείραμα, στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ εκείνη τη φορά, είχε διαπιστώσει ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν αξιοποιεί μόνον την αντίθεση μεταξύ λευκού (των σελίδων) και μαύρου (γραμμένων ή τυπωμένων στοιχείων) για να διακρίνει λέξεις, αλλά αναγνωρίζει λέξεις «εν κινήσει».
Τέτοιου είδους αίσθηση κίνησης έχουν, λόγου χάριν, οι παραμορφωμένες λέξεις που χρησιμοποιούνται, πριν δοθεί πρόσβαση σε ηλεκτρονικά μηνύματα, ως τεστ ασφαλείας που ξεχωρίζει (για την ώρα τουλάχιστον) στο διαδίκτυο τον άνθρωπο-αναγνώστη από ένα πρόγραμμα λογισμικού που μπορεί να διαβάσει, αλλά όχι παραμορφωμένες λέξεις. Ιδιαίτερη κινητικότητα, με τις λέξεις να πετούν, εμφανίζουν τα γράμματα του γλαγολιτικού αλφαβήτου, η δημιουργία του οποίου αποδίδεται στον συμπολίτη των Θεσσαλονικέων μοναχό Κύριλλο, γνωστότερο ως νονό του κυριλλικού αλφαβήτου, κατά τη διάρκεια της αποστολής τους με τον αδελφό του Μεθόδιο σε σλαβονικές περιοχές. (Άραγε, αν στη δημιουργία του είχε πρωτοστατήσει ο Μεθόδιος, θα ονομαζόταν το αλφάβητο μεθοδικό;)
Υπάρχει μια περιοχή του εγκεφάλου που συντομογραφείται ως VWFA (Visual Word Form Area) και κινητοποιείται εντός λίγων δεκάδων χιλιοστών του δευτερολέπτου αν αντιληφθεί ότι «βλέπει» οτιδήποτε μοιάζει με λέξη. (Ώστε υπάρχουν πράγματι δρόμοι της μελάνης.) Σύμφωνα με τον Αντρέας Ράουσεκερ, επικεφαλής της έρευνας του Στάνφορντ, κάπου εκεί στην κοιλάδα της σιλικόνης, η περιοχή αυτή οπτικής αναγνώρισης του σχήματος των λέξεων δεν μπορεί να θεωρηθεί αποτέλεσμα μιας εξελικτικής διαδικασίας που έτεινε προς την ανάγνωση. Αντιθέτως, υποστηρίζει «είναι πιθανόν να επινοήσαμε την ανάγνωση για να δώσουμε [στην περιοχή αυτή] εκείνο που της αρέσει να βλέπει». Αν, όπως φαίνεται, ισχύει μια εκ προοιμίου σύνδεση εικόνας και λόγου, μήπως αυτό αποτελεί ενδογενή λόγο να αμφισβητηθεί το στερεότυπο μιας ιστορικά πρόσφατης κυριαρχίας της εικόνας;
Εν πάση περιπτώσει, ένα Β μεσολαβεί μεταξύ Α και Γ. Με άλλα λόγια, ένα βιβλίο κυρίως συνδέει ανάγνωση και γραφή, έστω και αν η αλφαβητική αυτή σχέση μεταβάλλεται μόλις προκύψει μετάφραση. Χειρόγραφο ή τυπωμένο, σε πολλά ή όχι αντίτυπα, το βιβλίο είναι υλικός φορέας (γραπτού / εικαστικού) περιεχομένου, ακόμη και όταν, λόγω νεότερης τεχνολογίας, χαρακτηρίζεται άυλο (ηλεκτρονικό ή ακουστικό) ή μάλλον μη απτό, αφού ηλεκτρόνια και ύλη ανήκουν στην ίδια παρέα.
Το βιβλίο βέβαια αποτελεί υποκοριστικό της Βίβλου, όπως εκφωνήθηκε η Βύβλος, παλαιά φοινικική πύλη εξαγωγών κατεργασμένου πάπυρου. Ένα βιβλίο προαπαιτεί «δημοκρατικό» περιβάλλον ισότητας ή ομοιοσχημίας (με φύλλα χαρτιού ή άλλου υλικού ομοιόμορφα τεμαχισμένα) και σύνδεσης (με διάφορα ισοδύναμα της βιβλιοδεσίας). Λίγες κοινωνίες στο παρελθόν διακρίνονταν για υψηλό αλφαβητισμό, μεταξύ των οποίων η Αθήνα (τότε) και το ισλαμικό χαλιφάτο (τότε). Λίγοι διάβαζαν «από μέσα τους», με τον (άγιο) Αυγουστίνο να σχολιάζει την περίεργη συνήθεια του (αγίου) Αμβροσίου να διαβάζει σιωπηρά. Τα βιβλία γράφονται για να διαβάζονται, αν και κάποια βιβλία, όπως ο 360 σελίδων Κώδικας του Λουίτζι Σεραφίνι, έχουν εικονο-γραφ[ηθ]εί με τρόπο ώστε να αντιστέκονται στην ανάγνωση, υπενθυμίζοντας ίσως το πώς λέγεται ότι διαβάζουν, χωρίς να καταλαβαίνουν, τα παιδιά, αν και δεν έχουν ερωτηθεί.
Η ηλεκτρονική επανάσταση σήμερα, σε αναγνωστικά ανεπαρκή επίπεδα ακόμη όχι μόνον στην Ελλάδα, επιχειρεί να ολοκληρώσει την επανάσταση της τυπογραφίας καταστρατηγώντας την. Μεταξύ άλλων, ζητήματα σχέσεων παραγωγής και αναπαραγωγής, όπως εκείνα που έθεσε ο Βάλτερ Μπένιαμιν, πνευματικών δικαιωμάτων, λογοκλοπών και (ηλεκτρονικής πλέον) λογοκρισίας αποκτούν αδιερεύνητες διαστάσεις. Ίσως επίσης δεν είναι άσκοπο συγκριτικά να αναλογιστεί κανείς τις πολλαπλές οικονομικές περιπέτειες που γνώρισε ο Gutenberg, παρά τον προσανατολισμό του προς το «καλό βουνό» που υποδηλώνει το επώνυμο που φέρει.
Γύρω στο 1439, λόγου χάριν, στίλβωνε μεταλλικούς καθρέφτες, που συγκρατούν ιερό φως από άγια λείψανα, όπως τουλάχιστον πίστευαν οι προσκυνητές που αναμένονταν στο Άαχεν, ενόψει έκθεσης από σχετική συλλογή λειψάνων του αυτοκράτορα Καρλομάγνου. Τρομερές πλημμύρες όμως οδήγησαν σε αναβολή την εκδήλωση για έναν χρόνο, με αποτέλεσμα ο Γουτεμβέργιος να μην μπορεί να εξοφλήσει το κεφάλαιο που είχε δανειστεί από επενδυτές, τους οποίους καθησύχασε λέγοντας ότι θα μοιραστεί ένα μυστικό μαζί τους. Το μυστικό πρέπει να ήταν η τυπογραφία με κινητά στοιχεία, που τελειοποίησε λίγα χρόνια αργότερα στο Στρασβούργο, πριν επιστρέψει στο Μάιντς, όπου το 1450 ένα από τα πρώτα κείμενα που τύπωσε ήταν ένα γερμανικό ποίημα, πριν αναζητήσει κεφάλαια να τυπώσει τη Βίβλο, διαδικασία που τον οδήγησε σε χρεοκοπία, παρά τις άλλες επικερδείς εκτυπώσεις του, λατινικές γραμματικές και τυπωμένα συγχωροχάρτια για την Εκκλησία.
ΑΒΓ. Ανάγνωση, Βιβλίο, Γραφή. Ας μην ξεχνάμε όμως ούτε το Η των ηλεκτρονίων που γίνεται e όταν μεταφράζεται. Δεν πειράζει. Ας γράφουν εκείνοι όπως θέλουν. Εμείς θα συνεχίσουμε να γράφουμε με ελληνικά ηλεκτρόνια. Άλλωστε, όπως αναφέρει για τον θείο του, ο Πλίνιος ο Νεότερος: «Συνήθιζε να λέει ότι δεν υπήρχε βιβλίο τόσο κακό ώστε να μην περιέχει κάτι που να έχει αξία».

ΧΡΟΝΟΣ 32 (12.2015)

Γιώργος Χουλιάρας