ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΠΟΣΕΣ ΨΥΧΕΣ ΕΧΩ

Fernando Pessoa

(Πορτογαλλία, 1888–1935)

Λέγεται ότι οι τέσσερις πιο μεγάλοι ποιητές της Πορτογαλλίας στην εποχή του μοντερνισμού  είναι ...ο Φερνάντο Πεσσόα. Η παράδοξη αυτή άποψη δεν απέχει απ΄την πραγματικότητα, αφού ο Πεσσόα, του οποίου το όνομα στα Πορτογαλλικά σημαίνει "πρόσωπο" , είχε τρία  alter egos,  που ...έγραφαν με ύφος εντελώς διαφορετικό από το δικό του.

"Η περίπτωση Πεσσόα"*

(α)

Το πρόβλημα της ταυτότητας διαπερνά, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, ολόκληρο τον αιώνα μας. Έθνη, λαοί, ράτσες, μειονότητες, άτομα διεκδικούν στο ξεδίπλωμα αυτής της εκατονταετηρίδας την ταυτότητα τους- μια ταυτότητα-, γυρεύουν να την επιβεβαιώσουν, την ανακαλύπτουν ή και την εφευρίσκουν εν ανάγκη. Το φάσμα της έλλειψης ταυτότητας ή ο φόβος της απώλειας της στοιχειώνει τόσο τις κοινότητες όσο και τα άτομα. Συνειδητά είτε ασυνείδητα, κάθε άνθρωπος, υπό τον μεγεθυντικό φακό των Σύγχρονων Καιρών, βρίσκεται αντιμέτωπος με το θεμελιακό ερώτημα: Ποιος είμαι; Η πολυδιάσπαση της προσωπικότητας δεν αποτελεί έναν ψυχιατρικό και μόνο όρο: γνωρίζουμε πια νιώθουμε ότι μες στον καθένα από εμάς κατοικοεδρεύουν (ενεδρεύουν) πολλοί άνθρωποι, διαφορετικοί και μάλιστα αντίθετοι μεταξύ τους. Η αναζήτηση του εγώ γίνεται έτσι μια επίπονη διαδικασία, ένα τσουχτερό ψηλάφημα στα τυφλά, μια διαδρομή όλο εφτασφράγιστες πόρτες, σκοτεινές γωνιές, παραμορφωτικούς καθρέπτες, μια επώδυνη ιχνηλασία της εσωτερικής μας κατοικημένης χώρας. Ποιος είμαι; Ποιοι είμαστε; Ένας, κανένας εκατό χιλιάδες, αποκρίθηκε, περί το 1930, ο Πιραντέλλο. Ο Μπόρχες, ο Βαλερύ, ο Κάφκα, έδωσαν με το έργο τους τις δικές τους απαντήσεις (απαντήσεις! Πρόκειται μάλλον για αποκρυστάλλωση ερωτημάτων, για εκγύμναση της συνείδησης). Αλλά ίσως πιο μακριά από όλους, με τον πιο συστηματικό τρόπο, με την πιο ακραία ευαισθησία, προχώρησε στο πεδίο αυτό ο Φερνάντο Πεσσόα. Έχτισε το έργο του αρνούμενος τον εαυτό του, κατασκευάζοντας αντί αυτού δεκάδες καθρέπτες επιλεκτικής αντανάκλασης, δεκάδες "πραγματικά" πρόσωπα προκειμένου να ξεφύγει από το δικό του.

Δεν είμαι τίποτα

Ποτέ δεν θα είμαι τίποτα.

Εκτός αυτού, φέρω μέσα μου όλα τα όνειρα του κόσμου.

Αυτός ο Άνθρωπος με τις Μάσκες, αυτός ο Πολλαπλός Ποιητής, αυτός ο Φερνάντο Πεσσόα, υπήρξε πραγματικά;

Η "ζωή" του

"Ζωή είναι να είσαι άλλος…" Η ζωή του Πεσσόα; Αχνά αποτυπώματα μιας σκιάς- ενός διάφανου, ασήμαντου ανθρωπάκου, ενός μεγάλου συγγραφέα που αρνήθηκε την ταυτότητα του καλυπτόμενος πίσω από δεκάδες "ετερώνυμους", με τη φιλοδοξία να δημιουργήσει μόνος του μια ολόκληρη λογοτεχνία. Γεννήθηκε στη Λισσαβώνα, το 1888. Ορφάνεψε από πολύ νωρίς από πατέρα. Η μητέρα του ξαναπαντρεύεται με ένα διπλωμάτη, που θα διοριστεί πρόξενος στο Νταρμπαν της Νότιας Αφρικής. Εκεί θα μετακομίσει η οικογένεια. Ο Πεσσόα θα μεγαλώσει με την αγγλοσαξονική παιδεία, προικισμένος μαθητής, και θα παραμείνει ως το τέλος της ζωής του ένας δίγλωσσος ποιητής. Το 1905 η οικογένεια επιστρέφει στη Λισσαβώνα, απ' όπου ο Πεσσόα δεν θα ξαναφύγει. Το 1907 εγκαταλείπει το Πανεπιστήμιο για ν' ανοίξει ένα τυπογραφείο. Πρώτη του αποτυχία στη "ζωή". Εργάζεται ως συντάκτης-μεταφραστής εμπορικής αλληλογραφίας. Έτσι θα εξασφαλίσει εφεξής ένα στοιχειώδες εισόδημα, αφού αποτυγχάνουν και οι κάποιες δειλές προσπάθειες του για ακαδημαϊκή καριέρα.

Ζει με μια γεροντοκόρη θεια και μια τρελή γιαγιά, έπειτα με μιαν άλλη θεια του, στη συνέχεια για ένα διάστημα με την μητέρα του, χήρα για δεύτερη φορά. Τον υπόλοιπο καιρό, όπου λάχει. Μοναχικός πότης, συχνάζει σε καφενεία και ταβέρνες. Το 1916 το ρίχνει στον αποκρυφισμό, σχεδιάζει να γίνει αστρολόγος. Το 1920 ερωτεύεται, έτσι θέλει να πιστεύει μια εμποροϋπάλληλο. Η σχέση θα είναι πλατωνική, σύντομα και η τελευταία του. Θα πεθάνει παρθένος (η υποβόσκουσα ομοφυλοφιλία του εκφράζεται οδυνηρά σε δυο μεγάλες ποιητικές συνθέσεις του, τη Θαλασσινή ωδή και το Χαιρετισμό στον Ουίτμαν).

Συμμετέχει, ωστόσο, ενεργά στις ανανεωτικές κινήσεις που διαπερνούν τα πορτογαλικά γράμματα την εποχή εκείνη. Πρωτοστατεί στην κυκλοφορία του περιοδικού Ορφέας, σημαία του μοντερνισμού, το 1917. Γράφει τα πρώτα του ποιήματα στα αγγλικά μεταξύ 1905-1908. Πρωτοδημοσιεύει κείμενα του το 1912 στο περιοδικό A Aguia, όργανο της "πορτογαλικής αναγέννησης": μια σειρά άρθρων για την ποίηση της χώρας του. Συνδέεται με τον ποιητή Μάριο ντε Σα-Καρνέιρο. Διαποτίζεται από το συμβολισμό και το φουτουρισμό. Η έκδοση του Ορφέα τερματίζεται σύντομα εν μέσω της γενικής αποδοκιμασίας. Το 1922 θα συνεργαστεί με ένα νέο λογοτεχνικό περιοδικό, το Contemporanea. Είναι η περίοδος εκκόλαψης των εθνικιστικών και φιλομοναρχικών του τάσεων. Δυο ακόμη καινούργια περιοδικά, το Atena(1924) και το Presenca (1927), θα τους δώσουν μια γέφυρα επικοινωνίας με τις νεώτερες γενιές. Ο Πεσσόα αρχίζει να ανακαλύπτεται.

Αγγλομανής, παθολογικά ντροπαλός και αλαζόνας, ντυμένος πάντα στα σκούρα, κοσμοπολίτης και εθνικιστής, μυωπικός και οραματιστής, αιρετικός και διάφανος σαν σκιά, αποκρυφιστής και παγανιστής, ποιος είναι αυτός ο Πεσσόα που πεθαίνει το 1935, σε ηλικία 47 μόλις ετών, ξεχαρβαλωμένος από το πιοτό; πέρα από τα πολυάριθμα άρθρα και κάποια ποιήματα στα παραπάνω περιοδικά, το δημοσιευμένο έργο του αποτελείται από δυο ισχνούς τόμους με ποιήματα στα αγγλικά και έναν στη μητρική του γλώσσα (Το μήνυμα). Δεν τον ενδιέφερε να δημοσιεύει. Στο σπίτι του βρέθηκε ένα μπαούλο με 27453 χειρόγραφα, στα οποία ακόμη αναδιφούν οι ειδικοί. Η σταδιακή έκδοση του έργου του άρχισε μόνο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα ο ποιητής αναπαύεται, αδιάφορος, στο Μοναστήρι των Ιερωνύμων, όπου μεταφέρθηκε ο τάφος του την επέτειο των 100 χρόνων από την γέννηση του, ανάμεσα στον Καμόενς και τον Βάσκο ντε Γκάμα.

Μην προσπαθείτε να εξάγετε συμπεράσματα!

Το μοναδικό συμπέρασμα είναι ο θάνατος.

 Αλέξανδρος Βέλιος, "Η περίπτωση Πεσσόα", εισαγωγή στο: Fernando Pessoa, Χωρίς μάσκες, εισαγωγή-μετάφραση Αλέξανδρος Βέλιος, Αθήνα, εκδ. Printa, 1994, σσ. 7-16.

*Το κείμενο είναι "δάνειο" από το www.komvos.gr