Λεξομακαρονικά

Είναι τάχα ελληνική η μεγαλύτερη λέξη στον κόσμο;

 

Πηγή: https://sarantakos.wordpress.com, 31 Ιανουαρίου, 2013

Με ρώτησε προχτές ένας φίλος, αν είναι αλήθεια αυτό που διάβασε κάπου στον Ιστό, ότι η μεγαλύτερη λέξη στον κόσμο είναι ελληνική, αρχαία ελληνική πιο σωστά, κι ότι εμφανίζεται σε έργο του Αριστοφάνη. Του απάντησα ότι η μονολεκτική απάντηση είναι «όχι», η λακωνική απάντηση είναι «ναι και όχι», και ότι για περισσότερα θα έπρεπε να διαβάσει ένα παλιό μου άρθρο, όταν όμως διάβασα κι εγώ το παλιό μου άρθρο να το ξαναθυμηθώ, έκρινα ότι σηκώνει ανακαίνιση και νέα παρουσίαση, όχι μόνο επειδή έχουν περάσει σχεδόν τρία χρόνια απ’ την πρώτη του δημοσίευση, αλλά επειδή εδώ θα ενσωματώσω και υλικό από τα σχόλια του παλιότερου άρθρου. Να πω ότι το παλιότερο άρθρο είχε αντλήσει υλικό από το εξαιρετικό ιστολόγιο Ηλληνιστεύκοντος του φίλου Νικ. Νικολάου, που έχει πάψει (ελπίζω προσωρινά) να ιστολογεί.
Το άρθρο στο οποίο με παρέπεμψε ο φίλος μου, που το είχα δει κι εγώ γιατί κάνει κύκλους στο Διαδίκτυο από τον έναν ιστότοπο στον άλλο, ισχυρίζεται ότι «Στο βιβλίο των Ρεκόρ Γκίνες έχει καταγραφεί η μεγαλύτερη λέξη στον κόσμο η οποία είναι ελληνική. Μοναδικό ρεκόρ κατέχει η ελληνική γλώσσα καθώς η μεγαλύτερη πραγματική λέξη στον κόσμο υπάρχει στο έργο «Εκκλησιάζουσες» του Αριστοφάνη και αποτελείται από 172 γράμματα, 27 συνθετικά και 78 συλλαβές! Ο Αριστοφάνης εκμεταλλεύεται στο έπακρον την εκπληκτική ευχέρεια της Ελληνικής να σχηματίζει πολυσύλλαβες λέξεις, περιγράφοντας μέσα σε 172 γράμματα μια ολόκληρη συνταγή μαγειρικής, η οποία περιλαμβάνει ένα συνονθύλευμα τροφών!»
Να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Η 78σύλλαβη αυτή λέξη υπάρχει και είναι σίγουρα η μεγαλύτερη λέξη της αρχαίας  ελληνικής γραμματείας. Θα την έχετε ίσως ακούσει, είναι μια συνταγή από τις Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη, ένα φαγητό αποτελούμενο από 17 συστατικά:
λοπαδοτεμαχοσελαχογαλεοκρανιολειψανοδριμυποτριμματοσιλφιο­λιπαρομελιτοκατακεχυμενοκιχλεπικοσσυφοφαττοπεριστεραλεκτρυονοπτο­πιφαλλιδοκιγκλοπελειολαγῳοσιραιοβαφητραγανοπτερυγών*
Έχει μέσα διάφορα ψάρια, πουλερικά, θαλασσινά, έναν λαγό, μέλι, που όλα μαζί βράζουν στη χύτρα. Ξεκίνησα να το «μεταφράσω» αλλά κόλλησα και τα παράτησα, βρήκα όμως κάπου στο Διαδίκτυο μια μετάφραση:
γιουβετσοψαροσάλαχαγαλεοκεφαλόψωμα
τουρσοτσιχλοπίτσουνακοκορολαγοστίφαδα
κοτσυφομελοπίπεραστραγαλοτυροπέτμεζα
τρυγονομυαλομύζηθραψητοκοτοπερίστερα
κρεμμυδοσκορδολάχαναντοματοαγγουροράπανα.
Την έκοψα σε μικρότερα κομμάτια για να διαβάζεται πιο εύκολα. Πάντως, η αρχαία λέξη πιάνει 172 χαρακτήρες (δεν έκατσα να μετρήσω, πιστεύω τη βιβλιογραφία).
Ωστόσο, η λέξη του Αριστοφάνη, αν και επί πολλά χρόνια εθεωρείτο η μεγαλύτερη στον κόσμο, έχει χάσει τα πρωτεία. Κάποιοι… ανθέλληνες ξέθαψαν σε ένα σανσκριτικό έργο του 16ου αιώνα (ένα μίγμα πεζού και ποίησης, και μάλιστα γραμμένο από γυναίκα, την κυρία Tirumalamba), μια σανσκριτική λέξη η οποία (μεταγραμματισμένη στο λατινικό αλφάβητο) πιάνει, ούτε λίγο ούτε πολύ, 428 χαρακτήρες. Θαυμάστε το τέρας:

निरन्तरान्धकारिता-दिगन्तर-कन्दलदमन्द-सुधारस-बिन्दु-सान्द्रतर-घनाघन-वृन्द-सन्देहकर-रयन्दमान-मकरन्द-बिन्दु-बन्धुरतर-माकन्द-तरु-फुल-तल्प-फल्प-मृदुल-सिकता-जाल-जटिल-मूल-तल-मरुत्रक-मिलदलघु-लघु-लय-कलित-रमणोय-पानोय-शालिका-बालिका-करार-विन्द-गलन्तिका-गलदेला-लवङ्ग-पाटल-घनसार-करुतूरिकातिसौरथ-मेदुर-लघुतर-मधुर-शोतलतर-सलिलधारा-निराकरिष्णु-तदोय-विमल-विलोचन-मयू-रव-रेरवापसारित-पिपासायास-पथिक-लोकान्
Είναι ένα κοσμητικό επίθετο που περιγράφει την χώρα Tundira. Όπως λέει ο Νικολάου, ένα κεφάλαιο του έργου μεταφράζεται ως εξής: Καθώς πήγαινε, πέρασε από την ΧΧΧ χώρα Τουντίρα. Σύντομο κεφάλαιο; Όχι και τόσο διότι στη θέση του ΧΧΧ υπάρχουν 25 επίθετα που χαρακτηρίζουν την εν λόγω χώρα, το μακρύτερο από τα οποία είναι το παραπάνω τέρας. Το τέρας μιλάει για τη δίψα των ταξιδιωτών που την γλύκαιναν τα λαμπερά μάτια των κοριτσιών και το κρύο νερό το αρωματισμένο με γαρίφαλο, καμφορά, μόσχο και διάφορα άλλα, που χυνόταν από τα κανάτια που κρατούσαν με τα σαν λωτό χέρια τους οι παρθένες που κάθονταν στα πανέμορφα… και ούτε στη μέση δε φτάσαμε.
Μα, θα μου πείτε, είναι λέξη αυτή; Αυτή είναι ολόκληρη παράγραφος κειμένου. Σωστά -αλλά μήπως είναι λέξη η άλλη του Αριστοφάνη με το λοπαδοτεμαχοτέτοιο; Και οι δυο είναι παιχνίδια με τις δυνατότητες της γλώσσας και, όπως έχει πει ο Νικολάου, δεν δείχνουν τόσο το ταλέντο των συγγραφέων τους, όσο το λογοτεχνικό τους θάρρος -ή θράσος, ότι τόλμησαν να το κάνουν. (Ο Νικολάου γράφει αγγλικά, και χρησιμοποιεί την λέξη chutzpah, που προέρχεται από τα γίντις). Ορισμένες γλώσσες, όπως τα ελληνικά και τα σανσκριτικά (και άλλες, βέβαια) έχουν τη δυνατότητα να σχηματίζουν τερατωδώς μακριές λέξεις. Άλλες, όπως τα γαλλικά, δεν την έχουν. Ωστόσο, πέρα από φιλολογικό παιχνίδι, οι υπερπολυσύλλαβες λέξεις δεν έχουν καμιά πρακτική αξία. Τα νέα ελληνικά είναι γλώσσα με γενικά μεγάλες λέξεις, αν συγκριθεί με τα γαλλικά και ιδίως με τα αγγλικά, αλλά με μέτρο. Οι ελληνικές τετρασύλλαβες λέξεις είναι πολύ περισσότερες από τις αντίστοιχες αγγλικές (θυμάμαι μια φορά τον Μίμη Πλέσσα στην τηλεόραση, που είχε να μεταφέρει ένα αγγλικό μιούζικαλ, να παραπονιέται που το sad, μία συλλαβή, αντιστοιχεί στο τετρασύλλαβο «λυπημένος»), αλλά οι «κανονικές» ελληνικές λέξεις που έχουν πάνω από τα 20 γράμματα και/ή 10 συλλαβές είναι ελάχιστες. Τα γερμανικά και οι συγγενικές τους γλώσσες φτιάχνουν σύνθετες, άρα μακριές, λέξεις εξίσου εύκολα με τα ελληνικά, ή και περισσότερο: το γερμανικό δημοσιευμένο ρεκόρ, που θα το ξέρουν οι γερμανομαθείς, το έχει η λέξη Donaudampfschifffahrtselektrizitätenhauptbetriebswerkbauunterbeamtengesellschaft, με 80 γράμματα (μετά τη νέα ορθογραφική μεταρρύθμιση, που επιτρέπει τριπλά σύμφωνα), και σημαίνει (περίπου) «Ένωση υπαξιωματικών των κεντρικών γραφείων της επιχείρησης ηλεκτροκίνητων ατμοπλοίων Δούναβη».
Ιδιαίτερη κατηγορία είναι οι συγκολλητικές γλώσσες, σαν τα Τούρκικα, που μπορούν με μια λέξη να εκφράσουν κάτι που οι δικές μας γλώσσες θέλουν ολόκληρη πρόταση για να το πουν. Κλασικό παράδειγμα, φτιαχτό βέβαια, αλλά όχι το μακρύτερο που υπάρχει: Çekoslovakyalılaştıramadıklarımızdanmısınız? (Είστε ένας από αυτούς που δεν μπορέσαμε να εκτσεχοσλοβακίσουμε; Νομίζω ότι με την αρνητική ερώτηση «Δεν είστε…;» γίνεται λίγο μακρύτερο). Από την άλλη, γλώσσες όπως τα κινέζικα και τα βιετναμέζικα έχουν μόνο μονοσύλλαβες λέξεις, οπότε αναγκαστικά οι λέξεις τους είναι μικρές: σε λατινική μεταγραφή δεν πιάνουν παρά 6-7 γράμματα το μάξιμουμ.
Αλλά ας γυρίσουμε στον Αριστοφάνη και στο λοπαδοτεμαχοτέτοιο του. Το βιβλίο Γκίνες των ρεκόρ πράγματι στις παλιότερες εκδόσεις του, ίσαμε το 1990 περίπου, δήλωνε για μεγαλύτερη λέξη τη λέξη του Αριστοφάνη. Τότε είναι που έδρασαν οι ανθελληνικοι κύκλοι που λέγαμε κι έτσι σε κάπως νεότερες εκδόσεις του βιβλίου Γκίνες αναφέρονται και οι δυο λέξεις μαζί, η ελληνική και η σανσκριτική, όπως εδώ αριστερά (από την έκδοση του 1992). Μου είπαν, αλλά δεν το διασταύρωσα, ότι νεότερες εκδόσεις έχουν μόνο τη σανσκριτική λέξη. Πάντως, οι νεότατες εκδόσεις, του 2012 και του 2013, που τις κοίταξα, ΔΕΝ έχουν καθόλου «γλωσσικά» ρεκόρ, και γενικά είναι ένα πολύχρωμο και γιαλιστερό χάλι που εμβάλλει απαισιόδοξες σκέψεις για την πορεία του πολιτισμού μας.
Πάντως, αν έχετε κάποιαν έκδοση του βιβλίου Γκίνες κοιτάξτε να δείτε αν έχει γλωσσικά ρεκόρ και ποια λέξη θεωρεί μακρύτερη. Αν προσέξετε αριστερά, θα δείτε ότι η σανσκριτική λέξη κλέβει: τα 428 της γράμματα ισχύουν για τη μεταγραφή σε λατινικό αλφάβητο· αν γραφτεί στα σανσκριτικά έχει «μόνο» 195 χαρακτήρες (αγνοώ γιατί είναι τόσο μεγάλη η διαφορά). Δυστυχώς, και πάλι ξεπερνάει, έστω και στο νήμα, το ένδοξο λοπαδοτεμαχοτέτοιο μας. Περιέργως, το Γκίνες δίνει 182 γράμματα για το λοπαδοτεμαχοτέτοιο, αντί για 172 που είναι. Ίσως μετράνε τη μεταγραφή στο λατινικό αλφάβητο.
Αν έχετε απορία ποιες είναι οι μεγαλύτερες λέξεις σε άλλες γλώσσες, υπάρχει το άρθρο της Βικιπαίδειας. Μια πρωτεΐνη έχει το απόλυτο ρεκόρ, αφού το αγγλικό της πλήρες όνομα πιάνει 189.819 χαρακτήρες –θα τη λέμε με το χαϊδευτικό της, που είναι titin. Όμως, οι χημικές ενώσεις είναι εκτός συναγωνισμού.
Πέρα από το μακρινάρι του Αριστοφάνη, η αρχαία γραμματεία έχει να επιδείξει κάμποσες άλλες μακρεπίμακρες λέξεις. Ο Νικολάου αναζητώντας στο TLG βρήκε πως η δεύτερη μεγαλύτερη λέξη (από έναν μαγικό πάπυρο) έχει 50 γράμματα: κεραυνομεγακλονοζηνπερατοκοσμολαμπροβελοπλουτοδότα (είναι μια επίκληση στον Δία που ρίχνει κεραυνούς και βροντές, φωτίζει τον κόσμο και προσφέρει πλούτο), ενώ στην τρίτη, με 47 γράμματα, ένα πολυσύνθετο επίθετο: ἀκτινοχρυσοφαιδροβροντολαμπροφεγγοφωτοστόλιστος. Μεταξύ μας, μου αρέσουν τα πολυσύλλαβα επίθετα, αλλά με μέτρο -το «αγγελοκαμωμένη μου και λαμπαδοχυτή μου» είναι υπέροχο, αλλά οι σιδηρόδρομοι δεν με γοητεύουν.
Στο παλιότερο άρθρο, είχα ζητήσει από τη συλλογική σοφία (και φαντασία) των αναγνωστών να βρουν τη μεγαλύτερη λέξη, σε τρεις κατηγορίες:
α) λέξη λεξικογραφημένη, που να υπάρχει σε νεοελληνικό λεξικό (Μπαμπινιώτη-Τριανταφυλλίδη-Δημητράκου-Σταματάκου-Κριαρά κτλ.)·
β) λέξη που να υπάρχει σε κείμενο, ή που να μπορεί να παραχθεί απλά και εύκολα από άλλη υπάρχουσα·
γ) τεχνητή λέξη, σαν του Αριστοφάνη –αλλά θα πρέπει να μας εξηγήσετε τι σημαίνει και πού θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και θα πρέπει να τη δεχτεί και η ομήγυρη την προσπάθειά σας!
Οι κατηγορίες β) και γ) βέβαια τέμνονται. Η λέξη του Αριστοφάνη είναι φτιαχτή, αλλά υπάρχει σε κείμενο. Κι έπειτα, μια φτιαχτή λέξη της κατηγορίας γ), από τη στιγμή που θα γραφτεί στο Διαδίκτυο, θα μπορούσε να διεκδικήσει την ένταξή της στην κατηγορία β).
Στην πρώτη κατηγορία, των λεξικών, το «δεσοξυριβοζονουκλεϊνικό» (οξύ, το DNA) υπάρχει στα λεξικά και έχει 23 γράμματα. Ένα σκαλοπάτι πιο κάτω, με 22, το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα. Και χάλκινο μετάλλιο, με 21, τα κοινωνιογλωσσολογικός, αλληλοεξουδετερώνομαι. Βέβαια, αν δεχτούμε και άλλους λεκτικούς τύπους, τότε η σειρά ανατρέπεται, αφού το ΗΕΓ (σιγά μην το γράψω όλο) στη γενική πτώση πιάνει τα 25 γράμματα, όπως και το «αλληλοεξουδετερωνόντουσαν», ενώ το καημένο το DNA μένει (στη γενική) στα 24 γράμματα. Πριν όμως γίνει η απονομή των μεταλλίων, πρέπει να αναφέρω και μιαν άλλη συμμετοχή, που τις ξεπερνάει όλες. Είναι η λέξη αρεταμαρτωλιδεοπαθόφθεγμα, που υπάρχει στο Αντίστροφο Λεξικό της Άννας Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, και πιάνει 25 γράμματα στην ονομαστική και 28 στη γενική. Επειδή όμως κανείς δεν ξέρει τι σημαίνει, κι επειδή το Αντίστροφο έχει και λέξεις που δεν τις έχουν τα κανονικά λεξικά, θα δώσω δύο χρυσά μετάλλια, ένα στο δεσοξυριτέτοιο και ένα στο αρεταμαρτωλοτάδε.
Στη δεύτερη κατηγορία, των λέξεων σε κείμενα, έχουμε μερικές καθαρευουσιάνικες σατιρικές κατασκευές, π.χ. το ελαδιοξιδιοαλατολαχανοκαρύκευμα (31 γρ.) από τα Κορακιστικά του Ιάκωβου Ρίζου Νερουλού, ή το εδωδιμολεσχοποικιλοβρωματοπωλείον (33 γρ.) από τη Βαβυλωνία του Βυζάντιου. Καλύτερη επίδοση πέτυχε το «Το αλκοολικοσαταναρχαιολογικοψευτομεγαλοφυές μαγικό φίλτρο” (41 γράμματα), απόδοση του τίτλου του βιβλίου του Μικαελ Έντε “Der satanarchäolügenialkohöllische Wunschpunsch” (η Μαρία Αγγελίδου, που έκανε τη μετάφραση, ξεπέρασε το πρωτότυπο κατά 11 γράμματα!), και θα κέρδιζε το χρυσό μετάλλιο αν δεν υπήρχε η λέξη «υπηρετομαγεροσιδεροζυμωσφουγκαροκαμαριεροκηπουροαμαξο­γραμματο­γλωσσομαθής«, που είναι, ίσως θα το καταλάβατε, παρμένη από Καραγκιόζη και έχει 73 γράμματα. Ο φίλος που την εισέφερε είναι βέβαιος ότι υπήρχε στο βιβλίο της Β’ Δημοτικού το 1982, και κάποιοι κάτι θυμούνται, αλλά ασφαλής επιβεβαίωση δεν υπάρχει, εκτός αν κάποιος από εσάς έχει κρατήσει το βιβλίο. Προσθήκη: Ο Αχιλλέας Τζάλλας βρήκε μια ακόμα μεγαλύτερη λέξη, και πλήρως τεκμηριωμένη, δημοσιευμένη στον Ραμπαγά (26/6/1886, άρθρο “Αι Αθήναι διασκεδάζουν”):
καφελουκουμοκονιακορρουμοσουμαδολεμοναδοκερασομπισκοτοκουραμπιεδοναργιλεδομαστιχοτριανταφυλλωνερόματα
Όσο για την τρίτη κατηγορία, των φτιαχτών λέξεων που να μην παραβιάζουν τους κανόνες της γλώσσας (δηλαδή, δεν μπορείτε να βάλετε κι ένα ρήμα στη μέση), το ρεκόρ, το απόλυτο ρεκόρ, που ξεπερνάει και τον Αριστοφάνη, πηγαίνει σε μια λέξη που κατασκεύασε ο Μύρων Καϊσίδης το 2001 σε μια διαδικτυακή συζήτηση στην… αλήστου μνήμης λίστα συζητήσεων Hellas. Συζητώντας για την καθαρότητα της φυλής, και απαντώντας σε κάποιον που την αμφισβητούσε, ο Μ. Κ. απάντησε: Δηλαδή, μας θεωρείς Ουγγροτουρκομογγολοϊνδιανοπερσοβουλγαροαλβανοσλαβοϊταλοφραγκο­γερμανοαγγλοϊσπανοαβαροτσιγγανοαραβοαιγυπτιακοσυριακο­ασσυριακοϊρακινο­εβραϊκο­σουηδορωσσο­σερβοκροατομουσουλμανο­βουδιστοϊεχωβαδο­μιθραϊστο­σιντοϊστοϊνδουιστο­έλληνες; ένα τερατώδες μακρινάρι που φτάνει τα 221 γράμματα και ανακατεύει 31 εθνικότητες ή θρησκεύματα, ξεπερνώντας έτσι τα 17 συστατικά και τα 172 γράμματα του λοπαδοτεμαχοτέτοιου -ή, αλλιώς, Αριστοφάνη φάε τη σκόνη μας.
Θα πείτε, σιγά τα ωά, τώρα με το Διαδίκτυο ο καθένας μπορεί να ανακατέψει τριάντα ή σαράντα ή πενήντα ονόματα προσώπων ή εθνικότητες ή φαγητά ή φρούτα και να φτιάξει ένα ακόμα πιο εντυπωσιακό ή τελοσπάντων ακόμα πιο μακρεπίμακρο τέρας. Ναι, ασφαλώς μπορεί.
Αλλά είμαι βέβαιος πως θα έχετε ήδη καταλάβει τα γλωσσικά ρεκόρ τι σημαίνουν.

********************************
Σημείωση (Gerontakos)

. Τα υλικά του αριστοφάνειου φαγητού:

λοπάς (γεύμα)
τέμαχος (φέτα ψαριού)
σέλαχος (σαλάχι)
γαλεός (σκυλόψαρο)
κρανίον (κεφάλι)
λείψανον (υπόλοιπα)
δριμύς (πικάντικα)
υπότριμμα (διάφορα υλικά κοπανιστά)
σίλφιον (είδος του φυτού «νάρθηκας»)
κάραβος (κάβουρας)
μέλι
κατακεχυμένος (περιχυμένος)
κίχλη (το πουλί «τσίχλα»)
επί
κόσσυφος (κοτσύφι)
φάττα (φασοπερίστερο)
περιστερός (οικιακό περιστέρι)
αλεκτρυών (κοκοράκι)
οπτός (ψητός)
κεφάλιον (κεφαλάκι)
κίγκλος (υδρόβιο πτηνό)
πέλεια (μαύρο βραχοπερίστερο)
λαγώος (λαγός)
σίραιον (βρασμένο κρασί)
βαφή (σάλτσα βουτήματος)
τραγανός
πτέρυξ (φτερό)