Για τ’ όνομα

Νίκος Σαραντάκος


Άρθρο που  δημοσιεύτηκε  την  πρώτη Κυριακή του Οκτωβρίου , στην τακτική στήλη του συγγραφέα στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής.

Το δημοψήφισμα την περασμένη Κυριακή στη γειτονική χώρα δεν έδωσε το αναντίρρητο αποτέλεσμα που θα βοηθούσε να προχωρήσει απρόσκοπτα η διαδικασία για την κύρωση της Συμφωνίας των Πρεσπών ώστε να λυθεί επιτέλους το ζήτημα του οριστικού ονόματος της πΓΔΜ –το «ονοματολογικό» όπως μάλλον άστοχα έχει επικρατήσει να λέγεται.
Αναλύσεις όμως για το δημοψήφισμα και το τι θ’ ακολουθήσει, θα έχετε σίγουρα διαβάσει όλη την εβδομάδα και θα τις βρείτε και σε άλλες σελίδες στο σημερινό φύλλο της Αυγής. Η στήλη εδώ λεξιλογεί και σήμερα θα μιλήσουμε για το όνομα –όχι ειδικά της γειτονικής χώρας, αλλά τη λέξη όνομα.
Λέξη αρχαιότατη, ήδη ομηρική, όπου με μετρική έκταση εμφανίζεται και ο τύπος ούνομα, το όνομα έχει πολλά αντίστοιχα στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, όπως τα name, nom, nome, Namen κτλ. των δυτικοευρωπαϊκών γλωσσών.
Στην αρχαιότητα υπήρχε και ο αιολικός-δωρικός τύπος όνυμα, που έχει επιβιώσει στη νεότερη γλώσσα αφού με βάση αυτόν τον τύπο επικράτησε να σχηματίζονται πολλές σύνθετες λέξεις, με πρώτη πρώτη το επώνυμο, που είναι το οικογενειακό μας όνομα, και που καθιερώθηκε από τότε που η ανάγκη για μεταβίβαση της περιουσίας αφενός και η γραφειοκρατία αφετέρου επέβαλαν τον θεσμό. Ως τότε, αρκούσε το πατρώνυμο, γι’ αυτό άλλωστε και πάρα πολλά επώνυμα είναι πατρωνυμικά, από τον Παπαδόπουλο ίσαμε τον Γιόχανσον. Οι Κύπριοι απέκτησαν επώνυμα τον εικοστό αιώνα –συνήθως το πατρώνυμό τους.

Σύνθετα της ίδιας κατηγορίας βρίσκουμε στα μαθηματικά, το διώνυμο (παράσταση με δύο όρους), το τριώνυμο και το πολυώνυμο, τα ομώνυμα και ετερώνυμα κλάσματα, στα αντώνυμα των γλωσσικών ασκήσεων, το χριστεπώνυμο πλήρωμα, τον ανώνυμο, που δεν έχει όνομα· ακόμα, τα τοπωνύμια, τον περιώνυμο, που είναι δηλαδή γνωστός σε όλους, αλλά και το ιδιώνυμο αδίκημα με το οποίο ο εθνάρχης Βενιζέλος κυνήγησε τους κομμουνιστές το 1928.
Για ένα όνομα ζούμε, λέει η παγιωμένη φράση. Από τα πανάρχαια χρόνια, το όνομα είναι η φήμη, που μας συνοδεύει αλλά και προπορεύεται. Ο ονομαστός είναι ο περίφημος, άλλωστε. «Είναι ο τάδε με τ’ όνομα», λέμε για κάποιον φημισμένο, ή «άφησε όνομα», ιδίως για κάποιον πολύ καλό στη δουλειά του. Η φήμη όμως μπορεί να είναι και κακή, και το κακό όνομα είναι βάρος δυσαπάλλακτο: «κάλλιο να σου βγει το μάτι παρά τ’ όνομα» λέει η παροιμία, σοφή στην υπερβολή της. Ειδικά για τις γυναίκες, αυτό ήταν καταδικαστικό: «βγήκε το νάμι της», έλεγαν παλιά, μια λέξη που τη χρησιμοποιεί και ο Παπαδιαμάντης, τουρκικό δάνειο αλλά περσικής προέλευσης, συγγενικό δηλαδή με το όνομα.
Στα ελληνιστικά χρόνια, τα «ονόματα» παίρνουν τη σημασία «πρόσωπα», π.χ. «όχλος ονομάτων επί το αυτό ως εκατόν είκοσι», στις Πράξεις των Αποστόλων. Από τη σημασία ονόματα = πρόσωπα, το μεσαιωνικό ονομάτοι = άνθρωποι, απ’ όπου και οι σημερινοί νομάτοι ή νοματαίοι.
Άλλος έχει τ’ όνομα και άλλος τη χάρη, λέμε για κάποιον που δεν δικαιώνει τη φήμη του. Όταν κάποιον τον σεβόμαστε ιδιαίτερα, λέμε ότι «πίνουμε νερό στ’ όνομά του». Όνομα και μη χωριό, λέμε, κάπως απροσδόκητα, όταν αφήνουμε υπαινιγμό χωρίς να κατονομάζουμε τον στόχο μας. Όταν κάποιος κατέχει τυπικά μόνο μια θέση, λέμε ότι είναι μόνο κατ’ όνομα π.χ. πρόεδρος, ενώ μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και την αρχαΐζουσα έκφραση «ψιλώ ονόματι», που μας φέρνει και σε μερικές άλλες παγιωμένες εκφράσεις με τη δοτική, όπως το «εν ονόματι» με την πασίγνωστη φράση «εν ονόματι του νόμου» των αστυνομικών, το «επ’ ονόματι» π.χ. για τις επιταγές στο όνομα κάποιου, ή και το σκέτο «ονόματι» για να αναφέρουμε το όνομα κάποιου, συχνά όταν δεν τον ξέρουμε, π.χ. «τηλεφώνησε κάποιος ονόματι Παπαδόπουλος». «Όχι στ’ όνομά μου» είναι ένα πρόσφατο διεθνές σύνθημα με το οποίο οι πολίτες δηλώνουν πως δεν αποδέχονται μιαν απόφαση της κυβέρνησής τους.
«Για όνομα του Θεού», είναι παγιωμένη φράση με την οποία εκφράζουμε έντονη διαμαρτυρία, άρνηση, προτροπή ή αποτροπή. Βέβαια, με βάση την τρίτη εντολή, «ου λήψει όνομα Κυρίου του Θεού σου επί ματαίω», κάτι που ισχύει πολύ πιο αυστηρά στον ιουδαϊσμό  -αλλά και ορισμένοι Χριστιανοί γράφουν G-d αντί για το πλήρες (αγγλικό) όνομα ώστε να σιγουρέψουν τη συμμόρφωσή τους.
What’s in a name? αναρωτιέται η σεξπιρική Ιουλιέτα. Τι σημασία έχει τ’ όνομα; Τ’ άνθος που λέγουν ρόδο, με όποια λέξη κι αν το πεις, το ίδιο θα μυρίζει, για να παραφράσω τη μετάφραση του Δ. Βικέλα. Κι όμως, στο όνομα δίνουμε μεγάλη σημασία. Το ίδιο και οι πολίτες της γειτονικής, της ακατονόμαστης χώρας, που δεν έσπευσαν μαζικά να υπερψηφίσουν τη Συμφωνία των Πρεσπών, όπως περίμεναν οι εδώ εθνικιστές, που τόσον καιρό πουλούσαν τον σανό ότι τάχα η συμφωνία χαρίζει τα πάντα στους γείτονες, ενώ στην πραγματικότητα είναι ό,τι καλύτερο μπορούσε να πετύχει –και είχε ποτέ πετύχει- ελληνική κυβέρνηση.
Κι έτσι, προς το παρόν, 140 χώρες, ανάμεσά τους και οι περισσότερες μεγάλες, εξακολουθούν ν’ αναγνωρίζουν τη γειτονική μας χώρα με το συνταγματικό της όνομα.