«Φταίμε εμείς, οι νικητές του Ψυχρού Πολέμου»Ο Τζον Λε Καρέ μιλά κατ' αποκλειστικότητα στην «Εφ.Συν.»

 

 

Συντάκτρια:  Μικέλα Χαρτουλάρη

Πηγή: efsyn.gr

---

Συγγραφέας που αποφεύγει τη δημοσιότητα, πρώην κατάσκοπος που βλέπει τους πράκτορες της γενιάς του σαν τραγικά θύματα ανήθικων μηχανισμών, ο Τζον Λε Καρέ διαψεύδει όλα τα κλισέ και τις προκαταλήψεις. Ευρωπαϊστής, οργισμένος με τα γεωπολιτικά παιχνίδια που ακολούθησαν τον Ψυχρό Πόλεμο, μιλά κατ' αποκλειστικότητα στην «Εφ.Συν.» για τις ευθύνες της Δύσης. Αφορμή, το συναρπαστικό 24ο μυθιστόρημά του «Η κληρονομιά των κατασκόπων», που λειτουργεί ως αποδόμηση και απολογισμός των ηθικών διλημμάτων που σημάδεψαν τον σημερινό κόσμο.
Το κωδικό της όνομα ήταν Τουλίπα και το σήμα της φιγουράρει στο εξώφυλλο της «Κληρονομιάς των κατασκόπων»: του 24ου μυθιστορήματος του Τζον Λε Καρέ (εκδ. Bell, μτφρ. Βεατρίκη Καντζόλα-Σαμπατάκου). Είναι ένα μυθιστόρημα-απολογισμός, συναρπαστικό, ευφυές και πικρό, όπως τα καλύτερά του, και καθρεφτίζει την πολιτική παρακαταθήκη του ως συγγραφέα εμβληματικού, ο οποίος αποτύπωσε το μεγάλο γεωπολιτικό παιχνίδι που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη, στην Ασία και στην Αφρική μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η Τουλίπα ήταν μια «υποπηγή» των Βρετανικών Μυστικών Υπηρεσιών στο ψυχροπολεμικό Βερολίνο του 1959-60, λίγο πριν από την ανέγερση του Τείχους, αλλά η ιστορία της στοιχειώνει το σήμερα και θα χρησιμοποιηθεί από τη νέα γενιά των χαρτογιακάδων πρακτόρων ως εργαλείο εκβιασμού στο εσωτερικό μέτωπο της ΜΙ6.

 
Ομορφη, εύστροφη, παντρεμένη με έναν κρατικό αξιωματούχο της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας που την κακοποιούσε, η Τουλίπα φωτογράφιζε απόρρητα έγγραφα από τη βαλίτσα του άντρα της και τα διοχέτευε σε έναν γιατρό της ανατολικογερμανικής ελίτ, γιο ενός ιδεολόγου κομμουνιστή-ήρωα του αντιναζιστικού πολέμου. Εκείνος, βλέποντας να διαψεύδεται το όραμα του πατέρα του, περνούσε τα μικροφίλμ σε έναν ρομαντικό Βρετανό πράκτορα.
Ωσπου η Τουλίπα φάνηκε να κινδυνεύει και η βρετανική αντικατασκοπεία οργάνωσε τη φυγάδευσή της με τη βοήθεια ενός πράκτορα-«κρυφού αγγελιοφόρου». Οι δυο τους ερωτεύτηκαν, αλλά κάτι στην επιχείρηση διάσωσής της πήγε πολύ στραβά. Και τότε πήρε τα ηνία της υπόθεσης ο κοντόχοντρος Τζορτζ Σμάιλι, «η συνείδηση της Μυστικής Υπηρεσίας Πληροφοριών», ο περίφημος «δάσκαλος κατασκόπων» με το βλέμμα της κουκουβάγιας και τα γυαλιά με τον χαρακτηριστικό χοντρό σκελετό, ο αντι-Τζέιμς Μποντ spymaster που έμελλε να διευθύνει τις πιο σύνθετες μυστικές επιχειρήσεις του δυτικού στρατοπέδου, σε επτά, ώς τώρα, μυθιστορήματα του Λε Καρέ.
Ο Σμάιλι κατάφερε να μετατρέψει την ήττα της ΜΙ6 σε νίκη που θα του επέτρεπε να ανακαλύψει ποιος από τους συναδέλφους του ήταν διπλός πράκτορας (βλ. «Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι», εκδ. Καστανιώτης). Ομως σήμερα, οι κυνικοί διάδοχοι του αποσυρμένου πια και φαινομενικά εξαφανισμένου Σμάιλι επιθυμούν να ξαναγράψουν αλλιώς αυτό το παρελθόν.
Ο Λε Καρέ προσεγγίζει συγκριτικά τρεις σημαδιακές χρονικές στιγμές για την Ευρώπη -το 1961, το 1989 και το 2017 (ανέγερση/ πτώση του Τείχους του Βερολίνου και Brexit)- χτίζοντας αριστοτεχνικά ένα ατμοσφαιρικό πολιτικό μυθιστόρημα, την «Κληρονομιά των κατασκόπων», που παραπέμπει ταυτόχρονα στο ξεκίνημα της συγγραφικής του διαδρομής και στον περίφημο «Κατάσκοπο που γύρισε από το κρύο», του 1963.
Ετσι, μας προκαλεί να ξανασυζητήσουμε για τους «υψηλούς» σκοπούς, τα «αναγκαία» μέσα και τις παράπλευρες απώλειες του «πολέμου-για-την-ειρήνη», για το νόμιμο και το ηθικό, για το καθήκον και την προδοσία, για τα πολιτικά ιδανικά και για την κοντόθωρη αλαζονεία της διαλυμένης Βρετανικής Αυτοκρατορίας.
Αφορμή, η εμφάνιση στο προσκήνιο μιας νεότερης γενιάς που ζητά τα ρέστα για τα ιστορικά λάθη του παρελθόντος. Ο γιος του πράκτορα Αλεκ Λίμας και η κόρη της αθώας αριστερής ερωμένης του, Λιζ Γκολντ, ζητούν απόδοση ευθυνών, αποζημίωση και ηθική ικανοποίηση για τους γονείς τους που δολοφονήθηκαν καθώς προσπαθούσαν να περάσουν στον δυτικό τομέα του Τείχους του Βερολίνου, όταν απέτυχε η παράτολμη αποστολή τους.
Αυτή που περιγράφεται στον «Κατάσκοπο που γύρισε από το κρύο» και αποδομείται σήμερα, καθώς οι κυνικές Μυστικές Υπηρεσίες επιχειρούν να κουκουλώσουν την ανεπάρκειά τους, παραπλανώντας την κοινή γνώμη και τρέφοντάς την με αποδιοπομπαίους τράγους: τον «δάσκαλο» και τον «αγγελιοφόρο». Αλλά αυτοί δεν έχουν πει ακόμα την τελευταία τους λέξη.
Τι θα γίνει λοιπόν στον αληθινό κόσμο; Αυτό ρωτήσαμε τον Τζον Λε Καρέ που απάντησε γραπτά στην «Εφ.Συν.».


 

Ο Γκάρι Ολντμαν ως Τζορτζ Σμάιλι στην ταινία «Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι», 2011 |
• Πενήντα χρόνια έπειτα από την ψυχρότερη περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, τριάντα σχεδόν χρόνια έπειτα από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, δέκα χρόνια μετά το ξέσπασμα της οικονομικής και ανθρωπιστικής κρίσης, το ηθικό έλλειμμα των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων (και του «μυστικού κόσμου» που τις υπηρετεί) μοιάζει να έχει κορυφωθεί, όπως φαίνεται να υπαινίσσεστε και στην «Κληρονομιά των κατασκόπων». Η ειρήνη δεν είναι πια ζητούμενο, η ανθρώπινη ζωή δεν έχει αξία και η προδοσία είναι ο παράγοντας που κάνει τον κόσμο να γυρίζει… Γιατί στράβωσαν τα πράγματα; Από πού θα έρθει η ελπίδα; Ποιος ευθύνεται για όλα αυτά; Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι τόσο πολλοί πρώην πράκτορες των Μυστικών Υπηρεσιών έχουν πιάσει δουλειά ως σύμβουλοι σε χρηματοπιστωτικά ιδρύματα; Αν ο Σμάιλι ήταν νεότερος, σε ποιο μέρος του κόσμου θα τον στέλνατε σήμερα;
«Τι πήγε στραβά; Λοιπόν, όταν το Τείχος γκρεμίστηκε, δεν βρέθηκε στη Δύση ή πουθενά αλλού κανένας μεγάλος ηγέτης για να αδράξει τη στιγμή και να αναδιαμορφώσει τους θεσμούς της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών και το Συμβούλιο Ασφαλείας παρέμειναν το ίδιο ανεπαρκείς όπως πριν, το ίδιο ανίκανα εργαλεία της εξουσίας. Δεν υπήρχε Σχέδιο Μάρσαλ και η Ρωσική Αρκούδα δεν βλέπει με πολύ καλό μάτι την ταπείνωση, οπότε η ρωσική ιστορία γύρισε προς τα πίσω αντί να προχωρήσει μπροστά. Και σήμερα ζούμε μεν σε μια μετα-σταλινική εποχή, αλλά μεγάλο μέρος της Ρωσίας εξακολουθεί να βαδίζει κουρδισμένο στο σταλινικό τροπάρι».
«Από πού θα έρθει η ελπίδα; Θα έρθει όταν θα συνειδητοποιήσουμε ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία (liberal democracy) έχει υποστεί μια τρομακτική ήττα. Οπότε είτε θα κατορθώσει να ξαναζωντανέψει είτε θα παραδοθεί στον λαϊκισμό και στον εθνικισμό. Η δική μου ελπίδα -στην πραγματικότητα, η πεποίθησή μου- είναι ότι υπάρχει μια ήπειρος που μπορεί να το πετύχει αυτό. Είναι η πατρίδα της δημοκρατίας και ταυτόχρονα η μεγαλύτερη στον κόσμο εμπορική ένωση (trading union).
Η Ευρώπη. Σήμερα βιώνουμε μια κατάσταση όπου τόσο τα ανθρώπινα δικαιώματα όσο και η αξιοπρέπεια όλων βάλλονται συστηματικά από Ανατολή και Δύση. Πιστεύω λοιπόν ότι με την ενθάρρυνση της Ευρώπης και με την ενίσχυση των δικών της θεσμών, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα καταφέρουν την ύστατη στιγμή να ανακτήσουν τα υπολείμματα του ηθικού τους πλεονεκτήματος πάνω στα ποικίλα εναλλακτικά συστήματα διακυβέρνησης. Ομως, για κάτι τέτοιο θα χρειαστεί να περάσουν δεκαετίες μετά από τον Τραμπ, και για την ώρα η Ευρώπη δεν απειλείται τόσο άμεσα ώστε να κινητοποιηθεί. Γι’ αυτό και λυπάμαι περισσότερο παρά ποτέ που η βρετανική επιρροή θα είναι απούσα από το ευρωπαϊκό τραπέζι».
«Ποιος φταίει; Σε μεγάλο βαθμό εμείς: οι υποτιθέμενοι νικητές στον Ψυχρό Πόλεμο. Εμείς είμαστε εκείνοι που αποτύχαμε να παραγάγουμε ένα μήνυμα, εμείς που θριαμβολογήσαμε και μπουκώσαμε με τη νίκη μας το λαρύγγι της πρώην Σοβιετικής Ενωσης˙ εμείς -η Δύση- που γυρέψαμε να κατασπαράξουμε το κουφάρι της ηττημένης Ρωσίας».
«Πρώην μυστικοί πράκτορες της ΜΙ6 που λειτουργούν ως εργολάβοι; Δυστυχώς αυτή είναι μονάχα η κορυφή του παγόβουνου. Παρακολουθούμε παράλληλα την ανάδυση και την αύξηση μισθοφορικών στρατών που προσλαμβάνονται ως εντεταλμένοι στρατοί (proxy armies) σε πολέμους που ξεσπούν σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου. Είμαι εξαιρετικά καχύποπτος με τους πρώην αξιωματούχους των μυστικών υπηρεσιών οποιασδήποτε χώρας, που λειτουργούν με όρους εμπορίου στο όνομα επιχειρηματικών ή πολιτικών συμφερόντων. Και θα ήμουν πολύ δύσπιστος απέναντι σε οποιαδήποτε συμβουλή τους, δεδομένου ότι ποτέ δεν θα ήξερα εάν μου πρόσφεραν το ψαχνό ή τίποτα απομεινάρια».
«Και η τελευταία σας ερώτηση: Αν ο Σμάιλι ήταν νεότερος, πού θα τον έστελνα σήμερα; Πρόσφατα συνάντησα δυο πρώην επικεφαλής των Μυστικών Υπηρεσιών, έναν Ρώσο και έναν Βρετανό, που μου είπαν ο καθένας ξεχωριστά πως οι ζωές τους θα είχαν αποκτήσει περισσότερο νόημα εάν διηύθυναν αθλητικές λέσχες. Μου φαίνεται πως ο Σμάιλι θα μπορούσε να είναι ο τρίτος στην παρέα τους».

Θυμωμένα μυθιστορήματα, τολμηρές έρευνες κι ένα όνομα-ασπίδα

«Γεια σας! Είμαι ο Ντέιβιντ!»
Ο Τζον Λε Καρέ δεν μας είχε υποδεχτεί με το φιλολογικό ψευδώνυμο που τον έκανε εκατομμυριούχο, αλλά με το πραγματικό του όνομα και με ένα εγκάρδιο χαμόγελο, όταν τον επισκεφθήκαμε το 2007 με τον Ανταίο Χρυσοστομίδη.
Μετά από ένα πολύωρο ταξίδι με αεροπλάνο, τρένο και αυτοκίνητο, είχαμε φτάσει στην Κορνουάλη και στον τόπο με τους προϊστορικούς γρανιτένιους ογκόλιθους που λεγόταν… Ακρη της Γης (Land’s End), για μια εκπομπή της σειράς «Οι Κεραίες της Εποχής μας» της ΕΡΤ. Εκεί, στο νοτιότερο άκρο της Αγγλίας, κρύβεται η αγροικία-ερμητήριο του διάσημου συγγραφέα.
Και το πρώτο που είχε κάνει -και που δεν αποτυπώθηκε στο ντοκιμαντέρ μας- ήταν να μας εισαγάγει στον προσωπικό του κόσμο: στον άναρχο κήπο του πάνω στο μάτι του καιρού, που είναι φυτεμένος με αγάλματα -ένα για κάθε του βιβλίο- καμωμένα από τον Ραλφ Μπράουν, σπουδαίο μαθητή του Χένρι Μουρ· στην κουζίνα όπου η γυναίκα του, Βάλερι, πρώην επιμελήτρια εκδόσεων, μαγείρευε το μεσημεριανό για όλο το συνεργείο μας· στο μικρό καθιστικό με το τεράστιο τζάκι, το ντυμένο με κεραμικά πλακάκια εποχής που αφηγούνται μια ιπποτική ιστορία του σερ Ουόλτερ Σκοτ · στη γυμνή σοφίτα που μοιάζει με φάρο, όπου γράφει, πάντα με το χέρι, τα μυθιστορήματά του…
Το ψευδώνυμό του το υιοθέτησε στα 30 του, όταν πρωτοεμφανίστηκε (1961) ως συγγραφέας κατασκοπικών μυθιστορημάτων, ενώ είχε πια στρατολογηθεί στο διεθνές τμήμα της Μυστικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΜΙ6) και εργαζόταν στη βρετανική πρεσβεία της Βόνης με αποστολή, μεταξύ άλλων, τον εντοπισμό των δικτύων της κομμουνιστικής επιρροής.
Μ’ αυτό έγινε διάσημος όταν κυκλοφόρησε τον «Κατάσκοπο που γύρισε από το κρύο» (εκδ. Bell) και το κράτησε αφού προδόθηκε η ταυτότητά του, οπότε εγκατέλειψε τον «μυστικό κόσμο» το 1964 και αφοσιώθηκε στη λογοτεχνία. Ομως δεν έπαψε να χρησιμοποιεί παράλληλα το πραγματικό του όνομα ως ασπίδα. Αυτό του επέτρεψε να συλλέγει διακριτικά τα τεκμήρια όπου θα βάσιζε το λογοτεχνικό υλικό του, και πολλές φορές αυτό τον έσωσε, όπως συνέβη με τις τουρκικές αρχές στο ξεκίνημα του ’80.
Βρισκόταν στα ελληνοτουρκικά σύνορα στη Θράκη και κρατούσε σημειώσεις περπατώντας σε μια γέφυρα, όταν τον συνέλαβαν, οπότε έδωσε το αληθινό του όνομα αλλά μια ψεύτικη ιδιότητα: «Ντέιβιντ Κόρνγουελ, συγγραφέας ταξιδιωτικών βιβλίων». Και να τος στο κελί με συνοπτικές διαδικασίες! Αλλά εκεί έβγαλε όλη του τη διπλωματική μαεστρία: πρότεινε να «αποζημιώσει» τους φύλακές του που έχασαν το Σαββατοκύριακό τους εξαιτίας του και τελικά βρέθηκαν να πίνουν όλοι μαζί, μέχρι που τον άφησαν ελεύθερο. (Αλλά τότε στο τιμόνι της Τουρκίας δεν ήταν ο Ερντογάν…)
Ενας μεγάλος αριθμός από τα ιστορικά πρόσωπα που ενέπνευσαν τους λογοτεχνικούς του χαρακτήρες βγήκαν στο φως μέσα από τη «Σήραγγα των περιστεριών» (εκδ. Bell): το απολαυστικό βιβλίο που ο Λε Καρέ κυκλοφόρησε το 2016, στα 85 του, και που αποτελείται από ανεκδοτολογικές αλλά φιλοσοφημένες ιστορίες της ζωής του.
Δεν είναι όμως αυτό το πιο αυτοβιογραφικό έργο του. Είναι μάλλον το μυθιστόρημα «Ενας τέλειος κατάσκοπος» (εκδ. Bell) του 1986 όπου, μέσα από μια ευφυή αντιστροφή, αντανακλάται η τραυματική σχέση του με την οικογένειά του: τη μητέρα που τον παράτησε στα 5 του «κι έτσι μεγάλωσα χωρίς στοργή», και τον γοητευτικό τυχοδιώκτη και αμετανόητο απατεώνα πατέρα του. Γι’ αυτό, εξηγώντας πώς βρέθηκε στις Μυστικές Υπηρεσίες, έχει πει: «Οταν ο μυστικός κόσμος ήρθε να με διεκδικήσει, ένιωσα ότι επέστρεφα στο σπίτι μου».


Ο Ρίτσαρντ Μπάρτον στην ταινία «Ο κατάσκοπος που γύρισε απ' το κρύο», 1965.
Ο Λε Καρέ δεν πάτησε ποτέ τον όρκο σιωπής σχετικά με τη μυστική δράση του, όμως ως συγγραφέας έκανε επιτόπιες έρευνες σε βάθος όπως θα έκανε ο παλιός εαυτός του, αψηφώντας τις απαγορεύσεις του Φόρεϊν Οφις και ρισκάροντας τη ζωή του.
Στην Ταϊλάνδη είναι ανεπιθύμητος μετά το 1977 και τον «Εντιμότατο μαθητή» (πάλι μια ιστορία με τον Σμάιλι, εκδ. Καστανιώτης). Στη Ρωσία κατάφερε να ταξιδέψει για πρώτη φορά το 1988 χάρη στην περεστρόικα, για να εξερευνήσει «την πίσω αυλή της πρώην ΕΣΣΔ». Το 1993, στη «Νυχτερινή βάρδια» (εκδ. Bell) αποδόμησε το διεθνές εμπόριο όπλων.
Στην Κένυα δέχτηκε απειλές και δεν μπορεί να ξαναεμφανιστεί μετά το 2001 που κυκλοφόρησε το πολιτικό θρίλερ Ο «Επίμονος κηπουρός» (εκδ. Bell) για το βρόμικο παιχνίδι της φαρμακοβιομηχανίας στη Μαύρη Αφρική. Αργότερα, στο Ανατολικό Κονγκό, παραλίγο να σκοτωθεί όταν προσπάθησε (και κατάφερε) να συναντήσει ντόπιους πολέμαρχους ενόσω ετοίμαζε το «Τραγούδι της Ιεραποστολής» (2007, εκδ. Bell) για τα νεο-αποικιακά κόλπα των Δυτικών. Κι όταν η Βρετανία μπλέχτηκε στον πόλεμο του Ιράκ, ο αντι-αμερικανισμός του άγγιξε το κόκκινο. Στους «Απόλυτους φίλους» του 2003 (εκδ. Bell) ένας από τους κεντρικούς χαρακτήρες καταγγέλλει ευθέως την πρόσδεση της Βρετανίας στο μιλιταριστικό άρμα και τα ψέματα των ΗΠΑ.
Ολα αυτά τα «θυμωμένα» και πολύ ψαγμένα μυθιστορήματα του Τζον Λε Καρέ, με τις τεράστιες πωλήσεις που προκαλούν τον φθόνο πολλών ομοτέχνων του, έχουν διαπαιδαγωγήσει εκατομμύρια αναγνώστες για να αναγνωρίζουν τα κακώς κείμενα, τις αδικίες και τις προδοσίες που κρύβονται μπροστά στα μάτια μας.
Ο Λε Καρέ απαντά στην εξουσία και με τη λογοτεχνική μαεστρία του προκαλεί προβληματισμό. Με τον τρόπο τους λοιπόν, τόσο τα βιβλία που έγραψε για τον Ψυχρό Πόλεμο και για τις προβληματικές αξίες του όσο και τα βιβλία που έγραψε για τη νέα τάξη πραγμάτων στην Ασία και την Αφρική, αλλά και οι ταινίες ή οι σειρές που τα ακολουθούν, ακονίζουν την πολιτική συνείδηση του κοινού και εντέλει υπονομεύουν το κυρίαρχο αφήγημα της εποχής μας.